Iσπανική σφραγίδα στην Λατινική Αμερική: Η μεταμόρφωση ενός ευμετάβλητου ισπανο-αμερικανικού πλέγματος

Του Σταύρου Πραβή,

Κατά τον 16^ο αιώνα, οι Ισπανοί κονκισταδόρες κατάφεραν να καταλύσουν τις δύο μεγάλες προκολομβιανές αυτοκρατορίες των Αζτέκων και των Ίνκας με έναν εντυπωσιακό τρόπο διεξαγωγής πολέμου, αλλά και με εφόδους (entradas) που διέθεταν έναν ιδιαίτερο αρπακτικό χαρακτήρα.

Πέραν της εξάντλησης των μεγάλων κοιτασμάτων χρυσού από την Ισπανιόλα και την Κούβα, που είχαν ήδη εποικιστεί και χρηματοδότησαν έξυπνα τις επόμενες εκστρατείες των κονκισταδόρων, το κλειδί για την παράλυση αυτών των αυτοκρατοριών βρισκόταν αλλού. Η ανωτερότητα των Ισπανών στην διεξαγωγή πολέμου, αλλά και η φανερά ανεπτυγμένη τεχνολογία των μέσων (πυροβόλα όπλα) για να επιτευχθεί το τελευταίο, αποτελούσε βασικό σημείο.

Ο κρατικός μηχανισμός των «αυτοκρατοριών» αυτών βασιζόταν στα χέρια ενός παντοδύναμου, εκλεκτού από τους θεούς αυτοκράτορα, χωρίς κάποια ιδιαίτερη γραφειοκρατία. Χωρίς επαρκείς γνώσεις για ξένους εισβολείς, χωρίς προνοητικά μέτρα αυτοάμυνας και «χρηστής διακυβέρνησης». Αυτό φυσικά, στην περίπτωση αιχμαλωσίας του αυτοκράτορα και της παράλυσης των δυνατοτήτων του θα άφηνε αυτές τις μεγάλες εκτάσεις γης στο έλεος των εισβολέων, και έτσι έγινε. Πολλά συμβάλλουν στην μελλοντική «ευκολία» προσαρμογής της ισπανικής κουλτούρας σε εκείνη των ινδιάνων, ή τουλάχιστον της εγκαθίδρυσης της ταυτότητας τους, σε αυτές τις δίχως κορμό εθνοτικές ομάδες.

Το βιολογικό σοκ που προκλήθηκε ήταν τεράστιο και δημιούργησε ένα μέσο παρεμπόδισης της μελλοντικής αντίστασης των τοπικών πληθυσμών. Το ψυχολογικό αντίκτυπο που θα μπορούσε να έχει μια μείωση του πληθυσμού από αρρώστιες του Παλαιού Κόσμου (για τις οποίες δεν είχαν φυσικά ανοσία οι ντόπιοι), – με μείωση του 90% στην περίπτωση των Αζτέκων – φάνταζε την ίδια την καταστροφή ενός «υπερφυσικού» φαινομένου στα μάτια τους.

Όπως για τις κατακτήσεις τους, έτσι και η εγκαθίδρυση της ισπανικής ταυτότητας στην Λατινική Αμερική και η αφομοίωση της κρίνεται αδιαμφισβήτητα δαπανηρή. Οριοθετήθηκαν στα ανάλογα κατεκτημένα εδάφη δύο αντιβασιλείες, η Νέα Ισπανία στο Μεξικό (Αζτέκοι) και εκείνη της Λίμα στο Περού (Ίνκας). Από τα τέλη του 16^ου αιώνα, έστειλαν στην Ισπανία μεγάλες ποσότητες ράβδους αργύρου με «τις ετήσιες νηοπομπές» της Carrera das Indias. Υπήρχε λοιπόν εισροή νέων αποίκων από την Ισπανία και εισάγονταν επίσης δούλοι από την Αφρική. Χάρη σε αυτόν τον πλούτο κατέστη εφικτή η χρηματοδότηση ενός διοικητικού και δικαστικού συστήματος. Στόχος ήταν η δομή μιας αποικιακής κυριαρχίας βασισμένη στην ανατροφοδότηση χρυσού και ασημιού.

Ορατό σημάδι της ισπανικής κατάκτησης ήταν φυσικά η Καθολική Εκκλησία, της οποίας την παρουσία βοήθησαν οι χρηματοδοτήσεις. Μόνο στο Μεξικό, είχε αποστείλει περίπου 3.000 ιερείς, ενώ ο τοπικός πληθυσμός μειωνόταν ταχύτατα την ίδια χρονική συγκυρία και αριθμούσε μόλις ένα εκατομμύριο. Έως το 1622 είχαν ήδη ιδρυθεί 34 επισκοπές στην ισπανική Αμερική.

Μειονέκτημα των Ισπανών, όμως, υπήρξαν οι τεράστιες εκτάσεις αμερικανικής γης εντός της ισπανικής κυριαρχίας, όπως τα γίανος (llanos), δηλαδή οι χλοώδεις πεδιάδες στη Βενεζουέλα, οι πολλές τροπικές εκτάσεις, η έρημος του βορείου Μεξικού, τα δάση των Ανδέων και τα λιβάδια που εκτείνονταν ως τις εκβολές του Ρίο ντε λα Πλάτα. Εκεί, δεν είχε ανακαλυφθεί ορυκτός πλούτος, ενώ η συμβολή του ήδη υπάρχοντα, πέραν των πλαισίων της μεγάλης του ζήτησης από τους Ευρωπαίους, δεν πρέπει να υπερτιμάται. Το αμερικανικό ασήμι δεν αποτέλεσε πλήρως ένα αξιόπιστο μέσο στενής σύνδεσης οικονομιών της Ευρώπης και της αμερικανικής ηπείρου. Η προσφορά και η ζήτηση παρουσίαζαν διακυμάνσεις, ενώ οι εμπορικοί δεσμοί με την Ανατολική Ασία (και όχι την Ευρώπη) καθίσταντο ολοένα και πιο σημαντικοί. Αυτό υποδηλώνει ξεκάθαρα το χάσμα ανάμεσα στην μητροπολιτική Ισπανία και την αποικία, και κατά επέκταση την δημιουργία ενός διαφορετικού εθνοτικού πλέγματος.

Μαζί με αυτό, η διάλυση των προϋπαρχόντων θρησκευτικών θεσμών συνεχιζόταν. Έως το 1531, οι Ισπανοί είχαν κατεδαφίσει 600 ναούς μόνο στο Μεξικό, ενώ είχαν καταστρέψει 20.000 είδωλα. Η παλαιά ιερατική ελίτ έχασε την κυριαρχία της. Σταδιακά, επιβλήθηκε θρησκευτική ομοιογένεια και συμμόρφωση στους υποτελείς πληθυσμούς, οι οποίοι, δίχως ιδιαίτερη αντίσταση υιοθέτησαν χριστιανικές λατρευτικές πρακτικές και εορτές. Αντίγραφα κουλτούρας ισπανικής και καθολικής παράδοσης κατέληξαν μέχρι και οι ενδυμασίες.

Αν και αυτή κατέστη ρεαλιστικά αδύναμη, η μόνη πολιτισμική ανθεκτικότητα των ινδιάνων που κράτησε για λίγο καιρό υπήρξε στις παλαιές θρησκευτικές παραδόσεις των θεραπευτών, προφητών και μάντεων, των conjuros (μεγάλη παρουσία στην ύπαιθρο). Άλλη «ανθεκτικότητα» διέθετε και η ίδια τους η γλώσσα. Τα ισπανικά άρχισαν να επηρεάζουν την γραμματική των ινδιανικών γλωσσών από τον 17^ο αιώνα και εξής. Μέχρι τότε, η επιρροή της ισπανικής γλώσσας περιοριζόταν στην υιοθέτηση 28 συγκεκριμένων ουσιαστικών.

Η ισπανική Αμερική, διέθετε επίσης μεγάλη εθνοτική ποικιλομορφία. Παρά την εγκατάσταση Ισπανών (ανδρών και γυναικών) τόσο στο Μεξικό όσο και στο Περού και την απόπειρα τους να συγκροτήσουν κοινωνίες με υιοθέτηση διαφόρων επαγγελμάτων και συνηθειών (κατά το πρότυπο του Παλαιού Κόσμου), άρρενες Ισπανοί είχαν προχωρήσει σε επιγαμίες με τον ντόπιο πληθυσμό, και προέκυψαν οι “mestizos”.

Ήρθαν επίσης, σε επιγαμίες και με Αφρικανούς δούλους τους οποίους εισήγαγαν, που οδήγησε στην κοινότητα των μιγάδων “mulattos”. Στα μέσα του 17^ου αιώνα, ο πληθυσμός της Νέας Ισπανίας αποτελείτο από περίπου 150.000 λευκούς Ισπανούς, 150.000 “mestizos”, 130.000 “mulattos” και 80.000 Αφρικανούς δούλους, καθώς και γύρω στο ένα εκατομμύριο Ινδιάνους. Περί το 1640 υπήρχαν μέχρι και 330.000 Αφρικανοί δούλοι.

Όλο αυτό το φυλετικό πλέγμα γέννησε περίπλοκα στρώματα κοινωνιών των οποίων τα επαγγέλματα (ανάλογα με την κοινωνική θέση) υποδήλωναν την εθνοτική τους προέλευση. Η πολιτική και οικονομική ισχύς για παράδειγμα, ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια των λευκών, είτε όσων είχαν γεννηθεί στην Ισπανία, είτε των “criollos” (κρεολών), δηλαδή εκείνων που ήταν λευκής ισπανικής καταγωγής και είχαν γεννηθεί στην ισπανική Αμερική.

Δημιουργήθηκε ένας χώρος στον οποίο μπορούσε να οικοδομηθεί μια νέα κοινωνία, δεκτική στις ισπανικές ιδέες και ανάγκες, όμως μέχρι τα μέσα του 17^ου αιώνα, μετά την παρουσία 150 ετών, είχαν καταφέρει οι Ισπανοί την πλήρη κατάκτηση των αμερικανικών κτήσεων, όχι την πλήρη ενσωμάτωση. Η «Νέα Ισπανία» δεν επρόκειτο να αποτελέσει μια απομίμηση της Καστίλλης. Δημιουργήθηκε αντίθετα, ένα νέο εθνοτικό πλέγμα και μια ευμετάβλητη ισπανο-αμερικανική κουλτούρα, της κοινωνίας των κρεολών.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Baudel Fernand (2010), Η γραμματική των πολιτισμών, εκδ. ΜΙΕΤ
• John Darwin (2021), Μετά τον Ταμερλάνο: Η άνοδος και η πτώση των παγκόσμιων αυτοκρατοριών 1400-2000, εκδ. Πατάκη
• John Huxtable Elliott (1963), Imperial Spain 1469-1716, εκδ. Penguin Books Ltd