Tης Ξένης Φλώρου,
Η ποινική δίκη ως θεμέλιος λίθος της ποινικής δικαιοσύνης, έχει σχεδιαστεί κυρίως για να διαπιστώσει την ενοχή ή την αθωότητα του κατηγορουμένου και να επιβάλει, όπου χρειάζεται, την κατάλληλη ποινή για την αποκατάσταση της έννομης τάξης. Στο παρελθόν, ο ρόλος του θύματος στην ποινική διαδικασία ήταν πιο ενεργός με την αξίωση της τιμωρίας να ανήκει άμεσα στο ίδιο το πρόσωπο που υπέστη την προσβολή. Ωστόσο, με την εδραίωση του σύγχρονου κράτους δικαίου και την κρατικοποίηση της ποινικής δίωξης, το θύμα περιορίστηκε σε παθητικό ρόλο, με την επιβολή της ποινής να εξαρτάται πλέον από το κράτος και όχι από το ίδιο το θύμα. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, παρατηρείται μια στροφή στη νομική σκέψη και νομοθεσία, η οποία αναγνωρίζει την ανάγκη ενεργού συμμετοχής του θύματος στη διαδικασία. Οι θεωρητικοί του δικαίου και οι σύγχρονοι νομοθέτες συνειδητοποιούν ότι η συμμετοχή του θύματος μπορεί να προσφέρει σημαντικά στοιχεία στην πλήρη και δίκαιη απονομή της δικαιοσύνης, χωρίς να αναιρεί τις θεμελιώδεις αρχές του δικαίου και της αντικειμενικότητας. Η συζήτηση, όμως, παραμένει ανοιχτή και σύνθετη. Η συμμετοχή του θύματος στη δίκη γεννά σοβαρά ερωτήματα: υπηρετεί πράγματι την αλήθεια ή εγκυμονεί κινδύνους για τη δίκαιη κρίση; Αποτελεί μια μορφή ηθικής αποκατάστασης ή τείνει να μετατραπεί σε εργαλείο ιδιωτικής αντεκδίκησης;
Η ποινική δίκη και κυρίως η καταδίκη του εγκληματία, αφορά πρωτίστως εκείνον που υπέστη την προσβολή, δηλαδή το ίδιο το θύμα του εγκλήματος καθώς είναι αυτό που βιώνει άμεσα τις συνέπειες της αξιόποινης πράξης και έχει την εντονότερη ανάγκη για δικαίωση και ηθική αποκατάσταση. Η σημασία της δεν έγκειται πρωτίστως στην προοπτική χρηματικής αποζημίωσης η οποία, άλλωστε, μπορεί να αναζητηθεί και μέσω των μηχανισμών του αστικού δικαίου. Αντιθέτως, αυτό που κυρίως διακυβεύεται για το θύμα μέσα στην ποινική διαδικασία είναι η ηθική του αποκατάσταση, η δημόσια αναγνώριση της αδικίας που υπέστη και η επιβεβαίωση, μέσω της καταδίκης του δράστη, ότι η κοινωνία στέκεται στο πλευρό του, αποδοκιμάζοντας ενεργά την εγκληματική πράξη που το έθιξε. Άλλωστε, δεν υπάρχει άλλος θεσμικά κατοχυρωμένος τρόπος να αποκατασταθεί η ηθική και πνευματική βλάβη που έχει υποστεί το θύμα, πέρα από την ίδια την ποινική καταδίκη.
Αυτό το έντονο ενδιαφέρον για την απονομή δικαιοσύνης από πλευράς του θύματος πρέπει να αναγνωρίζεται από την έννομη τάξη ως θεμιτό και δικαιολογημένο. Ίσως γι’ αυτό η παρουσία του θύματος στη δικαστική αίθουσα δεν αντιμετωπίζεται ως ξένο σώμα, αλλά ως κάτι απολύτως φυσικό. Διότι κάθε έγκλημα δεν πλήττει μόνο το έννομο αγαθό αλλά προκαλεί και ένα βαθύ πνευματικό τραύμα, τόσο στο ίδιο το θύμα όσο και στο κοινωνικό σύνολο. Αν αυτή η βλάβη δεν αποκατασταθεί έγκαιρα, τείνει να διευρύνεται και να αποκτά διαβρωτικό χαρακτήρα, απειλώντας την κοινωνική ειρήνη και την αίσθηση δικαίου.
Από την πράξη του εγκλήματος, το θύμα βιώνει οδύνη, αίσθημα αδικίας και ενίοτε ψυχική διαστρέβλωση, ενώ ταυτόχρονα κλονίζεται η εμπιστοσύνη της κοινωνίας, η ειρήνη και η ασφάλεια. Για αυτό το θύμα δικαιούται να επιδιώκει όχι απλώς την αποζημίωση, αλλά τη δημόσια αναγνώριση της αδικίας που υπέστη μέσω της καταδίκης του δράστη, μια πράξη που επικυρώνει το κύρος και την αυθεντία της έννομης τάξης. Αυτό το δικαίωμα δεν πρέπει να συγχέεται με την αστική αποζημίωση κατά το άρθρο 932 ΑΚ, καθώς δεν σχετίζεται με προσβολή της προσωπικότητας. Η οδύνη του θύματος συνιστά μια έκφραση του περί δικαίου αισθήματος, που καμία οικονομική ικανοποίηση δεν μπορεί να θεραπεύσει πλήρως.
Παράλληλα, η ενεργός συμμετοχή του θύματος είναι κρίσιμη και για τη λειτουργία της ίδιας της ποινικής δικαιοσύνης. Το ποινικό δικαστήριο καλείται να διαγνώσει σε βάθος όχι μόνο την πράξη, αλλά και την προσωπικότητα του δράστη, τις ψυχολογικές συνθήκες υπό τις οποίες τελέστηκε το έγκλημα και τις συνέπειές του. Αυτή η πολύπλευρη αξιολόγηση είναι εξαιρετικά δύσκολη χωρίς την οπτική του θύματος. Από την άποψη αυτή, πολλοί υποστηρίζουν πως το θύμα πρέπει να καταλαμβάνει θέση εξίσου κεντρική με αυτήν του κατηγορουμένου. Οφείλουμε, επομένως, να του αναγνωρίζουμε ενεργό ρόλο και τα αντίστοιχα δικαιώματα συμμετοχής στη διαδικασία, όχι ως μάρτυρα αλλά ως υποκείμενο της δίκης.
Παρά τα εύλογα επιχειρήματα υπέρ της ενεργού συμμετοχής του θύματος στην ποινική διαδικασία, δεν μπορούν να αγνοηθούν οι κίνδυνοι και τα προβλήματα που αυτή ενέχει. Πρώτος και σοβαρότερος είναι ο κίνδυνος αλλοίωσης της αντικειμενικής εικόνας των γεγονότων. Η άμεση ανάμειξη του θύματος, ιδίως όταν υποστηρίζεται από ικανό νομικό εκπρόσωπο, μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολές, συναισθηματικές εξάρσεις ή ακόμα και σε επιλεκτική παρουσίαση των περιστατικών, με αποτέλεσμα να διαστρεβλώνεται η αλήθεια και να παρασύρεται το δικαστήριο σε πλανημένες κρίσεις και, ενδεχομένως, άδικες καταδίκες. Επιπλέον, η παρουσία του θύματος στην αίθουσα και η έντονη συναισθηματική φόρτιση που συχνά τη συνοδεύει, μπορεί να υπονομεύσει τις προοπτικές αποκατάστασης της κοινωνικής ειρήνης. Αντί να ενισχυθεί η επίγνωση και η μεταμέλεια του δράστη οι οποίες αποτελούν τους βασικούς στόχους της ποινικής δικαιοσύνης, μπορεί να ενισχυθεί η αίσθηση εχθρότητας και η αντίληψη ότι η ποινή λειτουργεί ως μέσο ιδιωτικής εκδίκησης και όχι ως εργαλείο κοινωνικής ανασυγκρότησης.
Ακόμη, η τοποθέτηση του θύματος σε κεντρική θέση μέσα στη δίκη εγείρει σοβαρά ζητήματα ισότητας των μερών. Ο κατηγορούμενος βρίσκεται ούτως ή άλλως σε μειονεκτική θέση: φέρει το βάρος της κατηγορίας, αντιμετωπίζει την απειλή της ποινής και είναι αντιμέτωπος με το ηθικό στίγμα του εγκλήματος. Αν απέναντί του τοποθετηθεί όχι ένας ουδέτερος εισαγγελέας, αλλά ένα άμεσα εμπλεκόμενο και φορτισμένο ηθικά πρόσωπο, όπως ο αδικηθείς, ενισχύεται ο κίνδυνος να κλονιστεί η θεμελιώδης ισορροπία της δίκης και να θιγεί η αρχή της δίκαιης δίκης.
Η ενεργός συμμετοχή του θύματος στην ποινική δίκη αποτελεί ένα σημαντικό και αμφιλεγόμενο ζήτημα, το οποίο απαιτεί προσεκτική στάθμιση των συμφερόντων όλων των εμπλεκόμενων μερών. Παρόλο που η θέση του θύματος στη διαδικασία ενδέχεται να συμβάλλει στην αποκατάσταση της ηθικής αδικίας και στην αποδοχή του κοινωνικού δικαίου, η ισχυρή παρουσία του στην αίθουσα του δικαστηρίου δεν πρέπει να υπονομεύσει την αντικειμενικότητα και τη δίκαιη κρίση του δικαστηρίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
Νικόλαος Κ. Ανδρουλάκης, Θεμελιώδεις έννοιες της ποινικής δίκης, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020
