Του Παναγιώτη Πάλλη,
Στο δεύτερο μέρος της σειράς άρθρων σχετικά με τον έρωτα στην Ρωμανία, έχουμε μια ιστορία, η οποία μέσα στις άκρες μας είναι γνωστή, όχι όμως για τα αποτελέσματα που επέφερε στο κράτος, αλλά ούτε και για τους τρόπους με τους οποίους επήλθαν αυτά. Η ιστορία αυτή είναι γνωστή, λόγω της δύναμης και της επιρροής που είχε η σύζυγος πάνω στον άνδρα της, δύναμη η οποία της δόθηκε και επιρροή η οποία της επετρέπετο να ασκεί. Το ζευγάρι δεν είναι άλλο από τον Ιουστινιανό και την Θεοδώρα.
Η Θεοδώρα, ορφανή από πατέρα σε μικρή ηλικία, εξαναγκάστηκε από την μητέρα της να «βγει στο προσκήνιο» του ιπποδρόμου, μαζί με την αδελφή της Κομιτώ, ούτως ώστε να εξασφαλισθεί η επιβίωσή τους και δεν άργησαν να διακριθούν στο θέατρο και στην πορνεία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 518 μ.Χ., βρίσκουμε την Θεοδώρα να ακολουθεί τον (νεοδιορισμένο τότε) κυβερνήτη της Πενταπόλεως Εκηβόλο στην Κυρηναϊκή για να γλιτώσει από τον χώρο της πορνείας και του θεάτρου. Ωστόσο, για λόγο άγνωστο, ο Εκηβόλος την έδιωξε από το πλάι του, αναγκάζοντας την να πορίζεται «ες το σώμα παρανομίαν […] εργαζομένη». Μετά από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα παραμονής της στην Αλεξάνδρεια, και συναναστροφής με τους μονοφυσιτικούς (αντιχαλκηδόνιους) εκκλησιαστικούς κύκλους, αλλά και μετά από ένα μεγάλο ταξίδι για την επιστροφή, η μέλλουσα Αυγούστα επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, μη μπορώντας ωστόσο να ξεφύγει από τον κόσμο του θεάματος, τον οποίο είχε πλέον «παντρευτεί».
Στον κόσμο αυτό τριγυρνούσε και ο ανεψιός του Αυτοκράτορος Ιουστίνου Α’, Ιουστινιανός. Ο σαράντα ετών πλέον, διάδοχος, αν και προορισμένος για τον θρόνο του θείου του, δεν είχε ακόμη νυμφευθεί ούτε είχε αποκτήσει παιδιά, γεγονός άκρως παράδοξο για έναν Αυτοκράτορα, καθώς αυτό θα αποτελούσε πρόβλημα για την διαδοχή του. Ο τρόπος με τον οποίο γνωρίστηκαν οι δύο φυσιογνωμίες της ιστορίας μας, παραμένει ακόμα άγνωστος. Είτε ο Ιουστινιανός διάλεξε την Θεοδώρα να του κάνει όσα εκείνη «ήξερε» ως ηθοποιός, είτε μέσω μιας ομόλογης της Θεοδώρας, της Μακεδονίας, ήρθαν οι δύο πρωταγωνιστές σε επαφή. Όπως και να ‘χει όμως, δεν τίθεται ουδεμία αμφιβολία για τον έρωτα που διαπέρασε τον Ιουστινιανό μόλις αντίκρισε, την κατά πολύ, μικρότερή του, Θεοδώρα. Ένας έρωτας ο οποίος θα έφερνε τα πάνω κάτω στο Ρωμαϊκό κράτος.
Οι σχέση του ζευγαριού όμως δεν μπορούσε να επισημοποιηθεί, παρά την θέληση του Ιουστινιανού. Βάσει του Ιούλιου νόμου, μαζί με σχετική επεξεργασία που δέχθηκε έως το 454 μ.Χ., ένα μέλος της αριστοκρατίας δεν μπορούσε να συνάψει γάμο με κάποια ηθοποιό, ακόμα και να είχε αποσυρθεί, καθώς το επάγγελμα αυτό την στιγμάτιζε. Αυτό θα άλλαζε μονάχα με την ακύρωση του νόμου, στην οποία όμως αντιστεκόταν σθεναρά ή Αυγούστα Ευφημία, η γυναίκα του Ιουστίνου, η οποία, παρά το παρελθόν της ως δούλη και παλλακίδα, αρνούνταν να επιτρέψει σε μια ηθοποιό και πόρνη να λάβει τον τίτλο της. Ο θάνατος της Ευφημίας ωστόσο το 523 μ.Χ. έθεσε ελεύθερο το πεδίο για μια ακύρωση του νόμου και την κατάργηση κάθε φράγματος το οποίο εμπόδιζε τον γάμο μεταξύ Ιουστινιανού και Θεοδώρας. Το νέο διάταγμα λοιπόν τον Ιουστίνου στόχευε στην αποκατάσταση των μετανοημένων ηθοποιών. Η πρωταγωνίστριά μας λοιπόν, ούσα τελείως απαλλαγμένη από το παρελθόν της χάρη στον νόμο του Ιουστίνου, μπορούσε πλέον να παντρευθεί τον Ιουστινιανό. Όμως, κάτι το οποίο παρατηρεί ο Προκόπιος πάνω στην υπερβολή του, είναι πως «και τους γάμους άπαντας τη θεία εξουσία τινί διωκείτο, του την γαμείν πρότερον ουδεμίαν άνθρωποι εγγύην εκουσίαν πεποίηνται»-διαπιστώνει δηλαδή ένα «νεοϊδρυθέν» καθεστώς διαπροσωπικών σχέσεων με το οποίο η νέα Αυγούστα μπορούσε να ελέγχει τους αξιωματούχους του συζύγου της, με πυλώνες τις ομότεχνες φίλες της. Τρανταχτό παράδειγμα αυτών των δικτύων ελέγχου είναι η Αντωνίνα, η οποία παντρεύθηκε τον άξιο στρατηγό του Ιουστινιανού Βελισάριο, ο οποίος ήταν εν δυνάμει απειλή για τον Ιουστινιανό λόγω της επιρροής του στον στρατό. Ο γάμος που συνήφθη ανάμεσα στον Βελισάριο και την Αντωνίνα βασίστηκε στον νόμο του Ιουστίνου, με τον οποίο προσπεράστηκε κάθε εμπόδιο, και βάσισε την ύπαρξή του στην υπακοή του στρατηγού απέναντι στις επιθυμίες της συζύγου του, οι οποίες δεν ήταν άλλες από αυτές της Θεοδώρας.
Το ερώτημα όμως είναι, απόγονοι υπήρξαν από αυτόν τον έρωτα;. Ο μόνος που μας ενημερώνει για το ζήτημα των τέκνων είναι ο Κύριλλος Σκυθοπολίτης στον Βίο του οσίου Σάββα. Ο τελευταίος είχε επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη για κάποιο εκκλησιαστικό ζήτημα το οποίο έχρηζε συζήτησης με τον Αυτοκράτορα. Στο τέλος λοιπόν των συζητήσεων, ο Ιουστινιανός έπεισε τον Σάββα να επισκεφθεί την Θεοδώρα, η οποία ζήτησε την ευλογία του για να αποκτήσει παιδί. Εκείνος όμως, γνωρίζοντας πως η Αυγούστα ήταν Μονοφυσίτισσα, αποφάσισε να ευλογήσει για μια μακροημέρευση της βασιλείας του ζεύγους και μόνο, λέγοντας ταυτοχρόνως πως δεν πρέπει να γεννηθεί καρπός μονοφυσιτικός καθώς θα ταράξει τα νερά της εκκλησίας. Ίσως η υπόθεση του Προκόπιου περί αδυναμίας απόκτησης τέκνου να είναι πιο βάσιμη, και να στέκει περισσότερο λόγω των πολλών «εθελούσιων αμβλώσεων» από μέρους της Θεοδώρας. Φυσικά ο επικριτής ιστορικός δεν τολμάει να κάνει λόγο περί κάποιας αδυναμίας από μεριάς του Ιουστινιανού, καθώς μέσα σε όλες τις κατηγορίες που του φορτώνει, δεν διατυπώνει πουθενά «τον παραμικρό ψόγο για την έγγαμη ζωή του» κι ας ήταν περίεργο που ένας σαραντάρης άνδρας, και φυσικά μέλλων Αυτοκράτωρ, δεν είχε συνάψει ποτέ του κάποιο γάμο ή δεν είχε αποκτήσει νωρίτερα κάποιο τέκνο. Το θέμα δεν είναι ποιος είχε πρόβλημα και ποιος δεν είχε, ή αν υπήρχε πρόβλημα ή απλώς θέλημα Θεού το ζήτημα ήταν πως απόγονος δεν προέκυψε από αυτόν τον γάμο, ενώ μετά τον θάνατο της Θεοδώρας, ο Ιουστινιανός προτίμησε να τιμήσει την μνήμη της και να μείνει πιστός σε αυτήν.
Μπορεί αυτός ο έρωτας φυσικά να μην ήταν αμοιβαίος (και είναι προφανές ποιος ήταν ερωτευμένος και ποιος όχι), αλλά φυσικά και ήταν καθοριστικός στην Ρωμαϊκή κοινωνία. Η απόδοση σεβασμού και στην Θεοδώρα ως Αυγούστα (με πρωτοβουλία του Ιουστινιανού), η υποδοχή από εκείνην ξένων πρεσβευτών στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και πάνω από όλα ο «Περί γάμου νόμος», έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Από τότε, και μέχρι την εδραίωση της Κομνήνειας αριστοκρατίας, η κοινωνική κινητικότητα έδινε θέση όχι μόνο σε άνδρες, αλλά και σε γυναίκες, ανεξαρτήτως καταγωγής και παρελθόντος, οι οποίες, αν μετανοούσαν, θα μπορούσαν να παντρευτούν ακόμα και τον ίδιο τον Αυτοκράτορα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Νικολάου Κατερίνα (2021), Έρωτας και πολιτική στο Βυζάντιο, επτά ιστορίες, εκδ. Κανάκη
- Herrin Judith (2020), Τι είναι το Βυζάντιο, (μτφρ. Σαμαρά Χριστιάννα, επμ. Νικολάου Κατερίνα), εκδ. Gutenberg
- Treadgold Warren (2024), Βυζάντιο, μια συνοπτική ιστορία, (μτφρ. Γεωργίου Πέτρος, επμ. Παπακυρίτσης Σταύρος), εκδ. Πεδίο
