Του Κώστα Πασχάλη,
Πολιτική αστάθεια, κοινωνική αναταραχή, γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί, άνοδος του λαϊκισμού, ένοπλες συγκρούσεις, πραξικοπήματα… Μετά από έναν χρόνο εκλογικού πυρετού σε συνδυασμό με τις γεωπολιτικές αναταράξεις κατέληξε να επηρεάζεται και το παγκόσμιο εμπόριο, ο πολιτικός κίνδυνος αποτελεί πλέον μια διαρκή, σύνθετη και ανησυχητική πραγματικότητα, την οποία οι επιχειρήσεις καλούνται να αντιμετωπίσουν.
Το 2024 ήταν μια καθοριστική χρονιά από πολλές απόψεις, με περισσότερες από 70 χώρες να συμμετέχουν (συμπεριλαμβανομένων 7 από τις πολυπληθέστερες του κόσμου) και σχεδόν το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού να προσέρχεται στις κάλπες, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 55% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Από τις Ηνωμένες Πολιτείες μέχρι τη Νότια Αφρική, και από το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιαπωνία έως και τη Σενεγάλη, αυτό το πρωτοφανές κύμα εκλογικών αναμετρήσεων ενέτεινε την πολιτική αστάθεια.
Αυτή η τάση αντικατοπτρίζεται στον δείκτη πολιτικού κινδύνου της Coface, ο οποίος παραμένει σε υψηλά επίπεδα (40,2%) και πάνω από τον μέσο όρο πριν από την πανδημία Covid-19 (+1,3 μονάδες).
Μετά από αρκετά χρόνια αστάθειας που ακολούθησαν την πανδημία, 112 από τις 162 χώρες που αξιολογήθηκαν αντιμετωπίζουν υψηλότερο επίπεδο πολιτικού και κοινωνικού κινδύνου σε σύγκριση με την περίοδο πριν από το 2020. «Οι πολιτικοί και κοινωνικοί κίνδυνοι παραμένουν σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα. Αυτό αποδεικνύει ότι ξεκινά ένα νέο κεφάλαιο σε έναν κόσμο βαθιάς και γρήγορης αλλαγής, όπου τα ρήγματα μεταξύ των ισχυρών οικονομιών συνεχίζουν να αναδιαμορφώνουν τις εμπορικές ροές και να αποδυναμώνουν την πολιτική σταθερότητα και την κοινωνική συνοχή», ανέφερε χαρακτηριστικά ο Ρουμπέν Νιράζ, Επικεφαλής Ανάλυσης Κλαδικών και Πολιτικών Κινδύνων στην Coface.
Η φετινή χρονιά εκλογικών αναταράξεων οδήγησε σε πτώση για τα περισσότερα κυβερνώντα κόμματα. Αυτές οι μετατοπίσεις ανέδειξαν τη βαθιά δυσαρέσκεια των ψηφοφόρων απέναντι στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, τις οποίες αντιλαμβάνονται ως επιδεινούμενες. Οι άνεμοι της αλλαγής φυσούν έντονα, χωρίς όμως να διαλύουν την πολιτική αβεβαιότητα – όπως αποδεικνύεται από την απώλεια της απόλυτης πλειοψηφίας του ANC στο Κοινοβούλιο της Νότιας Αφρικής (για πρώτη φορά από το τέλος του απαρτχάιντ!) και την απότομη πτώση της δημοτικότητας του Βρετανού Πρωθυπουργού.
Στις πρόωρες εκλογές του Φεβρουαρίου 2025, ούτε η Γερμανία ξέφυγε από αυτό το κύμα απόρριψης των εν ενεργεία κυβερνήσεων: το SPD ξεπεράστηκε στις κάλπες όχι μόνο από το CDU/CSU αλλά και από το AfD. «Οι ψηφοφόροι κυρίως αποδοκίμασαν τους εν ενεργεία ηγέτες, περισσότερο από οποιαδήποτε συγκεκριμένη πολιτική γραμμή. Και, εν ελλείψει σαφούς καθοδήγησης, ο κίνδυνος εκτροχιασμού αυξάνεται», τονίζει ο Ρουμπέν Νιζάρ.
Η εδραίωση των ακραίων κομμάτων στο πολιτικό τοπίο
Η πολιτική αβεβαιότητα εντείνεται με την άνοδο του λαϊκισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, και ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Περισσότερο από το ένα τέταρτο των εδρών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καταλαμβάνονται πλέον από τη ριζοσπαστική δεξιά και λαϊκιστικά κόμματα.
Η άκρα δεξιά κυβερνά σε τρεις χώρες (Ιταλία, Τσεχία, Ουγγαρία) και συμμετέχει σε επτά εθνικές κυβερνήσεις. Στην Ανατολική Ευρώπη, η σκιά της Ρωσίας σκίασε αρκετές εκλογικές αναμετρήσεις (Αυστρία, Ρουμανία, Γεωργία, Μολδαβία), περιπλέκοντας τις προσπάθειες ευρωπαϊκής ενοποίησης — έναν βασικό μοχλό για την καταπολέμηση του χρηματοπιστωτικού, ενεργειακού, ρυθμιστικού, φορολογικού, κοινωνικού και πολιτικού κατακερματισμού.
Απόρριψη των εν ενεργεία κυβερνήσεων, μια μετατόπιση χωρίς κατεύθυνση
Τους επόμενους μήνες, τα πρώτα βήματα του AfD και της νέας κυβερνητικής συμμαχίας στη Γερμανία θα παρακολουθηθούν στενά, όπως και οι επερχόμενες ομοσπονδιακές εκλογές στον Καναδά και την Αυστραλία. Από την πλευρά τους, η Πολωνία και η Ρουμανία θα κληθούν να επιλέξουν ανάμεσα στο άνοιγμα προς την Ευρώπη και την αναδίπλωση στην εθνική ταυτότητα.
Το εκλογικό ημερολόγιο του 2025, αν και λιγότερο φορτωμένο σε σχέση με το προηγούμενο έτος, είναι πολύ πιθανό να συνεχίσει το φαινόμενο της απόρριψης των εν ενεργεία κυβερνήσεων — χωρίς, ωστόσο, να υπόσχεται περισσότερη διαύγεια ή σταθερότητα. Υποκινούμενη από τον πληθωρισμό και την έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, η κοινωνική αναταραχή δεν άφησε ανεπηρέαστες ούτε τις ανεπτυγμένες οικονομίες (Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο) το 2024 και πλέον εκδηλώνεται σε Ουγγαρία, Σερβία και Τουρκία. Η πολιτική αδυναμία, που συνεχίζει να επιδεινώνεται από την προηγούμενη δεκαετία, μαρτυρά τη φθορά του κράτους δικαίου και των πολιτικών ελευθεριών σε πολλές χώρες.
Αύξηση της κοινωνικής κινητοποίησης
Στην Ευρώπη, η οργή των αγροτών έχει ενταθεί, ιδιαίτερα απέναντι στη συμφωνία ελεύθερου εμπορίου μεταξύ της ΕΕ και της Mercosur, η οποία θεωρείται από πολλούς ως παράγοντας αθέμιτου ανταγωνισμού. Στην Ινδία επίσης, ενόψει των γενικών εκλογών, το κίνημα “Delhi Chalo” («Προς το Δελχί») έχει κινητοποιήσει και πάλι μαζικά τους αγρότες, που διαμαρτύρονται για την απραξία της κυβέρνησης στο θέμα της εγγυημένης κατώτατης τιμής για όλες τις καλλιέργειες. Η κοινωνική αστάθεια εντείνεται όσο βαθαίνουν οι γεωπολιτικές αναταράξεις, όπως φάνηκε και στον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς, ο οποίος προκάλεσε κύματα κινητοποιήσεων σε πολλές χώρες.
Γεωπολιτικοί κίνδυνοι: οικονομική ασφάλεια και υψηλή ένταση στους εμπορικούς διαδρόμους
Ο ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας, οι πόλεμοι Ισραήλ-Χαμάς και Ουκρανίας-Ρωσίας: οι γεωπολιτικές αναταράξεις αναδιαμορφώνουν τις εμπορικές διαδρομές μεταξύ κρατών, με βάση τις ζώνες επιρροής τους. Οι εμπορικές συνεργασίες μεταξύ δυτικών χωρών διαβρώνονται, όπως και εκείνες μεταξύ Κίνας και Ρωσίας. Απόδειξη: το εμπόριο μεταξύ γεωπολιτικών μπλοκ (Κίνα-ΗΠΑ, Ατλαντικό και μη Ατλαντικό) συρρικνώνεται ταχύτερα απ’ ό,τι εντός αυτών των μπλοκ.
Οι πρώτες εβδομάδες της θητείας του Ντόναλντ Τραμπ έχουν ήδη προκαλέσει ισχυρούς κραδασμούς. Ο Αμερικανός πρόεδρος ξεκινά την υλοποίηση των προστατευτιστικών του απειλών απέναντι στους βασικούς εμπορικούς του εταίρους (Κίνα, Καναδάς, Μεξικό, ΕΕ κ.ά.). Η επιστροφή στον εμπορικό πόλεμο είναι πλέον πραγματικότητα. Η σειρά ανακοινώσεων νέων δασμών σε στρατηγικούς τομείς, σε συνδυασμό με τα αντίμετρα που αναμένονται, εντείνει τους φόβους για επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία.
Γεωστρατηγική κούρσα και οικονομική ασφάλεια
Τα κύρια εμπορικά μπλοκ (Κίνα, ΗΠΑ, Ευρώπη) βρίσκονται σε μια σφοδρή γεωστρατηγική κούρσα, στην οποία το κάθε ένα επιδιώκει να επιβεβαιώσει την ηγεμονία του μέσω της οικονομικής, τεχνολογικής και στρατιωτικής του ισχύος. Εμπορικά εμπόδια, δασμοί, περιορισμοί στις εξαγωγές, μεταφορές τεχνολογίας: η εμπορική πολιτική έχει γίνει βασικό εργαλείο.
Στους επόμενους μήνες και τα επόμενα χρόνια, τα μέτρα ασφάλισης της οικονομίας θα γίνουν ο κανόνας όχι μόνο ανάμεσα σε ΗΠΑ και Κίνα, αλλά και με άλλους παίκτες όπως η ΕΕ, ο Καναδάς και το Μεξικό. Ανάλογα με τη θέση τους σε μια από τις σφαίρες επιρροής, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να προσαρμοστούν για να διαχειριστούν αυτά τα μέτρα, τόσο σε επίπεδο εισαγωγών-εξαγωγών όσο και επενδύσεων ή βιομηχανικής πολιτικής.
Ο ρόλος των «συνδετικών» χωρών
Μέσα σε ένα περιβάλλον πολιτικών κυρώσεων, οικονομικής αναδίπλωσης και διαταραχών στις θαλάσσιες εμπορικές οδούς, το εμπόριο εντός γεωπολιτικών μπλοκ εντείνεται. Χώρες όπως το Μεξικό και το Βιετνάμ, προμηθευτές των ΗΠΑ, αποτελούν πλέον κύριους προορισμούς για κινεζικές εξαγωγές. Αυτές οι χώρες, πραγματικοί στρατηγικοί κόμβοι, κερδίζουν μερίδιο αγοράς στις εφοδιαστικές αλυσίδες ΗΠΑ-Κίνας, επεκτείνοντάς τες χωρίς να τις διακόπτουν. Σήμερα είναι οι «νικητές» της αναδιαμόρφωσης του παγκόσμιου εμπορίου, αλλά μακροπρόθεσμα ενδέχεται να γίνουν στόχοι εμπορικών πολέμων και να δουν τον κεντρικό τους ρόλο να αποδυναμώνεται.
Το σοκ της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να είναι ένα από τα κύρια παράπλευρα «θύματα» της ατζέντας του Ντόναλντ Τραμπ και της εμπορικής επιθετικότητας της Κίνας. Μέχρι στιγμής, η Γηραιά Ήπειρος δυσκολεύεται να αντιδράσει. Αιωρείται ανάμεσα στην αδυναμία για συντονισμένη δράση μεταξύ των κρατών-μελών και στην ανάγκη να (ξανα)γίνει ένας στρατηγικός παίκτης, ενώ οι προκλήσεις της οικονομικής και βιομηχανικής ανταγωνιστικότητας, της ενεργειακής μετάβασης και της τεχνολογικής καινοτομίας γίνονται όλο και πιο πιεστικές.
Ένοπλες συγκρούσεις και ασφάλεια εμπορικών διαδρόμων
Οι συγκρούσεις στην Ουκρανία, τη Μέση Ανατολή και το Σουδάν διατηρούν σταθερή την πίεση στην ασφάλεια του παγκόσμιου εμπορίου. Η Ερυθρά Θάλασσα και η Διώρυγα του Σουέζ έχουν μετατραπεί σε κομβικά σημεία αστάθειας, όπως στην περίπτωση των επιθέσεων των Χούθι σε εμπορικά πλοία στην Ερυθρά Θάλασσα, οι οποίες επηρεάζουν τη διέλευση από τη Διώρυγα του Σουέζ – έναν κόμβο που αντιστοιχεί στο 12% του παγκόσμιου εμπορίου και στο 30% της διακίνησης εμπορευματοκιβωτίων.
Αποτέλεσμα: Η θαλάσσια κυκλοφορία μέσω της Διώρυγας μειώθηκε κατά περισσότερο από 50% στο τελευταίο τρίμηνο του 2024 σε σύγκριση με την ίδια περίοδο του προηγούμενου έτους, με τους μεταφορείς να επιλέγουν εναλλακτικά τη διαδρομή μέσω του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας.
Τελος η κρίση των πολυμερών θεσμών φαίνεται ξεκάθαρα και στην περίπτωση του ΠΟΕ. Παρότι ο ΠΟΕ διαθέτει ένα μηχανισμό επίλυσης εμπορικών διαφορών (το «δικαστήριο» του διεθνούς εμπορίου), αυτός έχει παραλύσει λόγω αδυναμίας συναίνεσης των μελών για τη μεταρρύθμισή του. Το 2024 εξέπνευσε η διορία που είχαν θέσει οι χώρες να αποκαταστήσουν πλήρως το σύστημα επίλυσης διαφορών, αλλά απέτυχαν να συμφωνήσουν. Οι διαπραγματεύσεις κόλλησαν διότι διάφορες κυβερνήσεις (κυρίως οι ΗΠΑ) θεωρούν ότι το υπάρχον σύστημα δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους και μπλοκάρουν τον διορισμό δικαστών στο εφετείο του ΠΟΕ. Παρά την πίεση της πλειοψηφίας των μελών να αναβιώσει ο μηχανισμός (που παραδοσιακά προστάτευε μικρές χώρες από μονομερείς ενέργειες μεγάλων δυνάμεων), ένα ισχυρό κράτος μπορεί να ακυρώσει τη συλλογική λειτουργία λόγω της απαιτούμενης ομοφωνίας – κάτι ανάλογο με το βέτο.
Το αποτέλεσμα είναι ότι οι εμπορικές διενέξεις επιλύονται ολοένα και περισσότερο με διμερείς διαπραγματεύσεις ή εμπορικούς πολέμους, αντί μέσω ενός αξιόπιστου διεθνούς θεσμού. Έτσι έχουμε δει φαινόμενα αλληλουχίας δασμών και αντιμέτρων (π.χ. ΗΠΑ – Κίνα) ή απειλές εμπορικών πολέμων μεταξύ παραδοσιακών συμμάχων (π.χ. ΗΠΑ – ΕΕ για επιδοτήσεις και δασμούς σε χάλυβα/αλουμίνιο ή για τις επιδοτήσεις πράσινης τεχνολογίας). Αυτό θυμίζει έναν κόσμο όπου η διεθνής συναίνεση και η συνεργασία αποτυγχάνει: δεν υπάρχει μία κοινή συμφωνία win-win, αλλά κάθε κυβέρνηση ακολουθεί μια πολιτική maximin για τους δικούς της πολίτες, συχνά εις βάρος της συνολικής ευημερίας. Οικονομολόγοι προειδοποιούν ότι τέτοιες αποκλίνουσες πολιτικές μειώνουν το παγκόσμιο ΑΕΠ και την ανάπτυξη, αλλά είναι πολιτικά δύσκολο να αναστραφούν όσο ο λαϊκιστικός εθνικισμός παραμένει ισχυρός και οι σύγχρονες κοινωνίες διχασμένες ως προς το τι προτιμούν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
WTO members fail to meet their year-end 2024 target for dispute reform, Trade Blog, διαθέσιμο εδώ
-
Political & Social Risk: what you need to watch out for in 2025, Coface for Trade, διαθέσιμο εδώ
