Η μαγεία στο Βυζάντιο: Ανάμεσα στην πίστη και τον φόβο

Της Αναστασίας Δάβαρη,

Η μαγεία στο Βυζάντιο αποτέλεσε ένα πολυσύνθετο και πολυεπίπεδο φαινόμενο, που είχε πολύ ενεργό ρόλο στη βυζαντινή κοινωνία, παρά την επίσημη καταδίκη της από την Εκκλησία και την πολιτεία. Αν και το Βυζάντιο ήταν ένα κράτος βαθιά θεοκρατικό, στο οποίο η ορθόδοξη πίστη καθόριζε τόσο τον ιδιωτικό όσο και τον δημόσιο βίο, η πίστη στις μαγικές δυνάμεις παρέμεινε ζωντανή, με πλήθος μαρτυριών από παπύρους, νομικά κείμενα, αγιολογικά έργα και αρχαιολογικά ευρήματα.

Ήδη από την εποχή του Ιουστινιανού, η βυζαντινή νομοθεσία αντιμετώπισε τη μαγεία ως εγκληματική πράξη, η οποία μπορούσε να τιμωρηθεί ακόμα και με θάνατο. Οι Νεαρές του Ιουστινιανού καταδικάζουν ρητά τους μάγους, τους οιωνοσκόπους, τους μάντεις και τους φαρμακούς, ως φορείς δαιμονικής ενέργειας και ως απειλή για τη χριστιανική κοινωνική τάξη. Την ίδια στιγμή, η Εκκλησία, μέσω των Πατέρων της τάσσονταν κατά της μαγείας, την οποία θεωρούσε βλασφημία, ειδωλολατρικό κατάλοιπο και πνευματικό ολίσθημα. Οι μάγοι θεωρούνταν συνεργοί των δαιμόνων, ενώ οι πιστοί καλούνταν να απέχουν όχι μόνο από τις πρακτικές, αλλά και από κάθε επαφή ή πίστη σε αυτές.

Παρά τις απαγορεύσεις, η μαγεία συνέχισε να ασκείται ευρέως και να καλύπτει ποικίλες κοινωνικές ανάγκες. Στο λαϊκό βυζαντινό πολιτισμό, η μαγεία λειτουργούσε ως μηχανισμός εξισορρόπησης απέναντι σε φυσικά φαινόμενα, ασθένειες, κοινωνικές αδικίες, αλλά και προσωπικά πάθη, όπως η ερωτική επιθυμία ή η ανάγκη για επιτυχία. Οι μαγικές πρακτικές διακρίνονταν σε αποτρεπτικές, θεραπευτικές και καταναγκαστικές. Η αποτρεπτική μαγεία περιλάμβανε τη χρήση φυλακτών, εξορκισμών και χαϊμαλιών που σκοπό είχαν να προστατεύσουν τον κάτοχό τους από το κακό μάτι, τη βασκανία ή την ασθένεια. Η καταναγκαστική μαγεία περιελάμβανε πρακτικές όπως οι κατάδεσμοι, μαγικά φίλτρα ή επικλήσεις για την πρόκληση έρωτα ή την καταστροφή αντιπάλων. Η θεραπευτική μαγεία χρησιμοποιούσε βοτανολογικές γνώσεις, ύδατα, λιτανείες ή μυστικιστικές προσευχές που υποτίθεται πως είχαν θεραπευτική ισχύ. Σε όλες τις περιπτώσεις, η μαγεία αντλούσε παγανιστικά, ιουδαϊκά και χριστιανικά στοιχεία, δημιουργώντας μια ιδιότυπη λαϊκή θρησκευτικότητα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρακτική των φυλακτών και των μαγικών αντικειμένων. Πολλά από αυτά συνδύαζαν την χριστιανική εικονογραφία, όπως ο σταυρός ή το όνομα του Χριστού, με παγανιστικά σύμβολα, όπως ο Αβραξάς ή τα επτά γράμματα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Τα αντικείμενα αυτά λειτουργούσαν ως ατομικές «πανοπλίες» ενάντια στις απειλές της ζωής, αντανακλώντας τον φόβο και την ανασφάλεια των ανθρώπων απέναντι στο άγνωστο και το υπερβατικό. Η ίδια η Εκκλησία, παρότι επισήμως καταδίκαζε τέτοιες πρακτικές, πολλές φορές ανέχθηκε ή ενσωμάτωσε παρεμφερείς ενέργειες, όπως ευχές, εξορκισμούς και την τιμή των λειψάνων, οι οποίες συχνά λειτουργούσαν ως «εξουδετερωτές» της μαγείας.

Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό του βυζαντινού φαινομένου της μαγείας είναι η κοινωνική θέση των ατόμων που την ασκούσαν. Οι «μάγοι» δεν ήταν απαραίτητα απομονωμένα ή περιθωριακά άτομα. Αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις επρόκειτο για γιατρούς, μοναχούς, γυναίκες της αυλής, ακόμα και μέλη της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της αυτοκράτειρας Ζωής Πορφυρογέννητης, η οποία φέρεται να είχε εμπλακεί σε υποθέσεις ερωτικής μαγείας. Οι κατηγορίες για μαγεία χρησιμοποιούνταν συχνά και ως πολιτικά όπλα για την εξουδετέρωση αντιπάλων ή ανεπιθύμητων προσώπων, όπως φαίνεται σε πλήθος δικαστικών υποθέσεων της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου.

Επιπλέον, ιδιαίτερη θέση κατείχαν οι γυναίκες, οι οποίες συνδέθηκαν στενά με τη μαγεία. Η φαρμακίδα, η μαμή, η βοτανολόγος και η μάγισσα αποτελούσαν κοινές μορφές στη λαϊκή συνείδηση, ενώ ταυτόχρονα ενσάρκωναν την αμφιθυμία της κοινωνίας απέναντι στο γυναικείο φύλο. Πολλές γυναίκες κατηγορήθηκαν για πρόκληση αποβολών, χρήση φίλτρων, γλωσσοδέτες ή επικλήσεις δαιμόνων. Οι περισσότερες τέτοιες υποθέσεις συνοδεύονταν από έντονη φαντασιακή διάσταση.

Η μαγεία στο Βυζάντιο συνιστά μια ζώσα απόδειξη της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης πίστης. Αν και επισήμως απαγορευμένη, επιβίωσε όχι ως αντίσταση στην κυρίαρχη θρησκεία, αλλά ως παράλληλη της όψη. Η κοινωνική, πολιτική και πνευματική λειτουργία της υπήρξε τεράστια, καθώς αποτέλεσε εργαλείο ερμηνείας του κόσμου, αντίδρασης σε κρίσεις, αλλά και ενίσχυσης της προσωπικής ασφάλειας και ταυτότητας.

Η μαγεία, επομένως, δεν υπήρξε απλώς μια περιθωριακή ή εγκληματική πρακτική, αλλά μια πτυχή της βυζαντινής ανθρωπολογίας και πολιτισμικής ιστορίας που φωτίζει τις εντάσεις ανάμεσα στον λόγο και το συναίσθημα, την πίστη και τον φόβο, τη θεσμική πίστη και τη λαϊκή θρησκευτικότητα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο Βυζάντιο (4ος – 7ος μ.Χ. αι.), didaktorika.gr, διαθέσιμο εδώ
• Η Μαγεία στις Βυζαντινές και Μεταβυζαντινές Νομοκανονικές Διαταξεις, ikee.lib.auth.gr, διαθέσιμο εδώ
• Η μαγεία στο Βυζάντιο, archaiologia.gr, διαθέσιμο εδώ