Της Ελένης Μήτσιου,
Λαμβάνοντας υπόψη τα επικαιροποιημένα δεδομένα, ίσως να προκαλεί εντύπωση το γεγονός πως η έναρξη της συστηματικής ενασχόλησης με τη σύνθετη κατάσταση του άγχους τοποθετείται μόλις στα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Αν και το συγκεκριμένο συναίσθημα, στη σύγχρονη κοινωνία, φαίνεται να κατακλύζει μια συντριπτική πλειοψηφία ατόμων, εντούτοις, τα υπάρχοντα δεδομένα υποστηρίζουν πως δεν αποτελεί ένα προϊόν πολιτισμικής εξέλιξης, αλλά φυσικής επιλογής. Συγκεκριμένα, το άγχος συνέβαλε ως μια προσαρμογή της συμπεριφοράς των προγόνων για την αντιμετώπιση επικίνδυνων και δυνητικά θανατηφόρων καταστάσεων, όπως η διαφυγή από εχθρούς ή άγρια ζώα.
Γυρνώντας, ωστόσο, στις ειρηνικές και απαλλαγμένες από άγρια θηρία σύγχρονες κοινωνίες, ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκδήλωση και η σωματοποίηση του εξαντλητικού άγχους που διακατέχει τα άτομα, εξαιτίας των γρήγορων ρυθμών ζωής και των απαιτήσεών της. Κατ’ επέκταση, μία από τις πιο επικίνδυνες και επιβαρυντικές εκδηλώσεις του δεν είναι άλλη από τις πολυσυζητημένες ψυχοσωματικές διαταραχές, οι οποίες θα αποτελέσουν αντικείμενο ανάλυσης του προκείμενου άρθρου.
Οι τύποι των ψυχοσωματικών διαταραχών
Ως ψυχοσωματική διαταραχή ορίζουμε οποιοδήποτε σωματικό σύμπτωμα το οποίο το προκαλείται ή επιδεινώνεται λόγω του στρες. Αν και η πλειοψηφία των παθολογιών του ανθρώπινου σώματος είναι πολυπαραγοντικές, οι ερευνητές προσπαθούν να εντοπίσουν πιθανές περιπτώσεις νοσημάτων τα οποία οφείλονται αποκλειστικά στο άγχος και στην επίδρασή του στον οργανισμό. Ωστόσο ένα σύνολο παθολογιών αναμφισβήτητα επιδεινώνεται εξαιτίας του παραπάνω συναισθήματος, με τη λίστα τους να συμπεριλαμβάνει την αρθρίτιδα κι άλλες φλεγμονώδεις καταστάσεις, τον διαβήτη και την παχυσαρκία, τα καρδιαγγειακά νοσήματα, την υπέρταση, το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (IBS), διάφορες δερματοπάθειες όπως το έκζεμα και η ψωρίαση, τις επιληπτικές κρίσεις, διαταραχές ύπνου και τον πονοκέφαλο τύπου τάσης.
Διαφορές της ψυχοσωματικής διαταραχής από τη διαταραχή σωματικών συμπτωμάτων και την υποχονδρίαση
Αξίζει να αναφερθεί πως διάφορες διαταραχές οι οποίες συνδυάζουν τόσο σωματική όσο και ψυχολογική συμπτωματολογία, συχνά παρουσιάζουν αλληλεπικαλυπτόμενα συμπτώματα, με αποτέλεσμα η διάκρισή τους να καθίσταται πολύπλοκη και απαιτητική. Μια ανάλογη περίπτωση αποτελούν η ψυχοσωματική διαταραχή και η διαταραχή σωματικών συμπτωμάτων, των οποίων η διαφορά έγκειται στη σχέση αιτίου – αποτελέσματος. Έτσι, η διαταραχή σωματικών συμπτωμάτων οφείλεται στην έντονη εστίαση στα σωματικά συμπτώματα, όπως ο πόνος, οδηγώντας σε αξιοσημείωτη δυσφορία, με αποτέλεσμα η υπερανάλυση των σωματικών συμπτωμάτων να οδηγεί σε αναστάτωση ακόμη και δυσλειτουργία του ατόμου στην καθημερινότητά του. Αντιθέτως, στη ψυχοσωματική διαταραχή το υπέρμετρο άγχος οδηγεί σε σωματικά συμπτώματα ή στην επιδείνωσή τους.
Περνώντας στη διαφοροποίηση της ψυχοσωματικής διαταραχής από την υποχονδρίαση, υπογραμμίζεται πως η δεύτερη εμφανίζεται εξαιτίας του μη ρεαλιστικού φόβου της ιδέας ότι το άτομο πάσχει από μια σοβαρή ιατρική πάθηση ή του φόβου πως το ενδεχόμενο να νοσήσει είναι αξιοσημείωτο, κι έτσι ακόμη και οι φυσιολογικές λειτουργίες του σώματος παρερμηνεύονται ως συμπτώματα.
Συμπτωματολογία και Αίτια
Προσπαθώντας να προσδιορίσουμε τη συμπτωματολογία των ψυχοσωματικών διαταραχών, θα παρατηρήσουμε πως εξαρτάται από την προϋπάρχουσα παθολογία την οποία παρουσιάζει το άτομο. Επομένως, εάν η υφιστάμενη νόσος είναι ο διαβήτης, όταν το άτομο βιώνει έντονο άγχος τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα του θα αυξηθούν ραγδαία και η διαχείριση της κατάστασης θα τεθεί ακόμα δυσκολότερη. Ακόμη, το σύνολο των παραπάνω συναισθημάτων προκαλούν επιδείνωση των γαστρεντερικών προβλημάτων, με αποτέλεσμα το στρεσαρισμένο άτομο να βιώνει έξαρση των επεισοδίων διάρροιας, τυμπανισμό, δυσκοιλιότητα και γενικότερα κοιλιακή δυσφορία.
Σχετικά με τα σωματικά σημεία και συμπτώματα, η λίστα τους είναι εκτενής και αφορά πλήθος συστημάτων του ανθρώπινου οργανισμού. Πρώτα – πρώτα, το θωρακικό άλγος, η ταχυκαρδία, η υπέρταση, οι πονοκέφαλοι και η ζάλη αποτελούν αναμφίβολα ορισμένα μόνο από τα ευρέως γνωστά συμπτώματα του άγχους. Η λίστα συνεχίζει με τον τρόμο (τρέμουλο), την αϋπνία, τον γενικευμένο και αυξημένο μυϊκό τόνο ή/και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της γνάθου, τα γαστρεντερικά προβλήματα, περιλαμβάνοντας την ανορεξία (απουσία όρεξης), ακόμη και την δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος ή την κατάθλιψη.
Επιπροσθέτως, περνώντας στην αιτιολογία των ψυχοσωματικών διαταραχών, διαπιστώνει κανείς πως ορισμένα άτομα παρουσιάζονται επιρρεπέστερα στο στρες, τόσο σε συναισθηματικό, όσο και σε σωματικό/ οργανικό επίπεδο, με αποτέλεσμα να είναι, επίσης, επιρρεπέστερα στις ψυχοσωματικές διαταραχές. Όταν κανείς βιώνει στρες, ο οργανισμός του αντιδρά μέσω προσαρμογής μερικών λειτουργιών του, κατά τον ακόλουθο τρόπο:
- Το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα, κυρίαρχο στις μη στρεσογόνες καταστάσεις (“rest and digest”-> «ανάπαυση και πέψη»), «δίνει τη σκυτάλη» στο συμπαθητικό νευρικό σύστημα, του οποίου οι λειτουργίες επικρατούν στις στρεσογόνες καταστάσεις (“fight-or-flight”-> «μάχη ή φυγή»).
- Παρουσιάζεται προσαρμογή του ενδοκρινικού συστήματος με στόχο την επίτευξη μιας νέας ορμονικής ισορροπίας, ως απάντηση στο άγχος, με αλλαγές στον άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA), με καθένα από τα προαναφερθέντα όργανα να απελευθερώνει ορμόνες κι έτσι τελικά να αυξηθούν τα επίπεδα κορτιζόλης.
- Επιπρόσθετα, η αρτηριακή πίεση αυξάνεται, όπως και ο καρδιακός ρυθμός, αλλά και ο ρυθμός αναπνοής.
- Αύξηση παρατηρείται στα επίπεδα γλυκόζης και στην αιμάτωση των σκελετικών μυών.
- Επιπλέον, η φλεγμονή είναι παρούσα και παρατηρούνται αλλαγές στη λειτουργία του πεπτικού.
- Τέλος, οι αναπλαστικές διεργασίες του οργανισμού και η αιματική ροή στον προμετωπιαίο φλοιό εμφανίζονται μειωμένες. Αναφορικά με τον προμετωπιαίο φλοιό, είναι το μέρος του εγκεφάλου που σχετίζεται με τις εκτελεστικές λειτουργίες, όπως η εστίαση, η ρύθμιση των συναισθημάτων και ο έλεγχος των παρορμητικών συμπεριφορών.
Επιπλέον, η πλειοψηφία των ανθρώπων δύνανται να διαχειριστούν σε επαρκή βαθμό το στρες, τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά, εντούτοις, το χρόνιο και έντονο άγχος οδηγεί σε δυσλειτουργίες και «φθορές», καθώς η βίωση του εν λόγω συναισθήματος διαρκεί περισσότερο απ’ όσο ο οργανισμός είναι ικανός να το διαχειριστεί. Ακόμη, ανάμεσα στους παράγοντες που καθιστούν τα άτομα πιο επιρρεπή στο έντονο στρες, και κατ’ επέκταση στις ψυχοσωματικές διαταραχές, συγκαταλέγεται το γενετικό υπόβαθρο, ο χαρακτήρας/η προσωπικότητά του, περιβαλλοντικοί και βιολογικοί παράγοντες.
Διάγνωση και Αντιμετώπιση
Δυστυχώς, οι ψυχοσωματικές διαταραχές δε διαθέτουν συγκεκριμένη λίστα διαγνωστικών κριτηρίων, ωστόσο, οι πάροχοι υγειονομικής περίθαλψης, προσπαθούν μέσω του ιστορικού του ασθενούς να διερευνήσουν τη πιθανή διασύνδεση μεταξύ του άγχους και της συμπτωματολογίας. Σε περίπτωση που επιβεβαιωθεί η παραπάνω διασύνδεση, ενδέχεται να συστήσουν ένα σύνολο στρατηγικών, προσαρμοσμένο για τον κάθε ασθενή, με στόχο τη διαχείριση του συναισθήματος και τον περιορισμό των συμπτωμάτων.
Σε επόμενο στάδιο, εστιάζοντας στη διαχείριση και τη «θεραπεία», καθεμία από τις επιμέρους καταστάσεις οι οποίες επιδεινώνονται από το στρες χρήζει εξειδικευμένης θεραπείας. Έτσι, οι προσεγγίσεις που επικεντρώνονται στη αντιμετώπιση του στρες αποτελούν μερικές από τις πιο κοινές, περιλαμβάνοντας τη ψυχοθεραπεία, τις θεραπείες που βασίζονται στην ενσυνειδητότητα, αλλά και φαρμακευτικές προσεγγίσεις όπως τα αγχολυτικά ή τα αντικαταθλιπτικά.
Πρόληψη των ψυχοσωματικών διαταραχών
Όπως έχει ήδη τονισθεί, ορισμένα άτομα είναι γενετικά επιρρεπέστερα στο άγχος, ωστόσο, ένα σύνολο στρατηγικών δύνανται να μειώσουν το στρες ή να συμβάλλουν στη βέλτιστη διαχείρισή του και στον περιορισμό των σωματικών συμπτωμάτων. Μια ενδεικτική λίστα θα μπορούσε να περιλαμβάνει τις εξής στρατηγικές:
- Αξιολόγηση των καταστάσεων στις οποίες αξίζει να εστιάσει κανείς ή δύναται να ανατρέψει, ακόμα και προλάβει.
- Τακτική σωματική άσκηση, ικανοποιητική διάρκεια και ποιότητα ύπνου.
- Καταγραφή των σκέψεων σε προσωπικό ημερολόγιο, συμβάλλοντας στην επίγνωση των σκέψεων και των συναισθημάτων.
- Τήρηση ισορροπημένης διατροφής και υγιούς σωματικού βάρους.
- Αποφυγή κατάχρησης ουσιών, όπως αλκοολούχων ποτών και προϊόντων καπνού.
- Συναισθηματική υποστήριξη από αγαπημένα πρόσωπα και εφαρμογή σαφών ορίων περιορίζοντας τη ψυχολογική πίεση.
Τέλος, όπως ίσως να έγινε αντιληπτό, η εύρυθμη λειτουργία του σώματος είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη ψυχοσυναισθηματική κατάσταση, μέσω μια αλληλένδετης και αμφίδρομης σχέσης. Φυσικά, οι δυσλειτουργίες του σώματος δεν οφείλονται πάντοτε σε παράγοντες ψυχολογικού υποβάθρου, ωστόσο, στη σύγχρονη εφαρμοσμένη ιατρική πράξη, η διερεύνηση της πιθανής συσχέτισης παρουσιάζεται, όχι απλώς βοηθητική, αλλά αναγκαία. Οι ασθενείς αρμόζει να αντιμετωπίζονται πολυδιάστατα κι όχι απλώς ως βιολογικά όντα, συνυπολογίζοντας την εύρυθμη ή απορυθμισμένη συστηματική λειτουργία, αλλά και τη ψυχική τους κατάσταση. Κλείνοντας, αξίζει κανείς να λάβει υπόψη την προτροπή της βραβευμένης συγγραφέως, επιχειρηματία και πρώην νομικού Mel Robbins η οποία αναφέρει: “Your mental health is everything– prioritize it. Make the time like your life depends on it, because it does.” (ελεύθερη μετάφραση: «Η ψυχική σου υγεία είναι το παν—δωσ’ της προτεραιότητα. Βρες τον απαραίτητο χρόνο για τη διατήρησή της, λες και η ζωή σου εξαρτάται από αυτή, γιατί πραγματικά εξαρτάται από αυτή.»).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Putting Stress in Historical Context: Why It Is Important That Being Stressed Out Was Not a Way to Be a Person 2,000 Years Ago, National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ
- Psychosomatic Disorder, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
- Hypothalamic-Pituitary-Adrenal (HPA) Axis, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
- X, Mel Robbins, διαθέσιμο εδώ
