Του Παναγιώτη Πάλλη,
«Το 1871 οι μεταρρυθμίσεις είχαν ήδη προχωρήσει τόσο ώστε να μην είναι πλέον πρακτική η επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση… είτε προς το καλύτερο είτε προς το χειρότερο, μόνο ένα μονοπάτι ξανοιγόταν μπροστά στην Τουρκία – το μονοπάτι του εκσυγχρονισμού και του εξευρωπαϊσμού. Η Τουρκία μπορούσε να προχωρήσει γρήγορα ή αργά σε ευθεία γραμμή ή με παρεκκλίσεις – αλλά δεν μπορούσε πλέον να γυρίσει πίσω.»
Bernand Lewis, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, πριν αλλά και μετά την πλήρη κατάκτηση της Βαλκανικής Χερσονήσου, την άλωση της Πόλης των Πόλεων (την Κωνσταντινούπολη), και την εδραίωσή της ως ένας σοβαρός και δυνατός παίχτης της ευρωπαϊκής σκηνής, ο οποίος μπορεί να διαμορφώσει τον χάρτη όπως επιθυμεί, ήταν ένα κράτος δεσποτικό, θεοκρατικό, αλλά πάνω από όλα ανεκτικό. Άλλωστε, ο Σουλτάνος δεν μπορούσε παρά να είναι ανεκτικός καθώς ήταν, φυσικά, δύσκολο για έναν αυτοκράτορα να διοικήσει μια ολόκληρη αυτοκρατορία η οποία εκτεινόταν από την χερσόνησο του Αίμου μέχρι και την Αραβία με μόνη έδρα του την Κωνσταντινούπολη. Αυτό ήταν εξαρχής το «πρόβλημα» της οθωμανικής διοίκησης, ήταν τόσο ανεκτικό, που οι ελευθερίες που έδινε αλλά και τα προνόμια που επέτρεπε στους υπηκόους της να έχουν, την οδήγησαν στην αποδυνάμωση και στην πλήρη «αποκεντροποίηση» ήδη από τα τέλη του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα.
Βλέπουμε τα στρατιωτικά σώματα της αυτοκρατορίας, τους Γενίτσαρους και τους Σπαχήδες, να χάνουν την δύναμη και το κύρος τους, αποτελώντας πλέον ένα άχρηστο και «πολυδάπανο» σώμα το οποίο «καταπατείται» πλήρως στην τεχνολογική κούρσα από τους ευρωπαίους ανταγωνιστές με στρατούς πολύ ανώτερους του οθωμανικού κράτους. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε πως, με την παρακμή της πολεμικής μηχανής του κράτους, παρήκμασε και η οικονομία του, καθώς, η τελευταία, βασιζόταν πλήρως στην πρώτη. «Ο πόλεμος», όπως έχει γράψει χαρακτηριστικά και ο Erik Zurcher στο έργο του Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, «που αποτελούσε κάποτε σημαντική πηγή εισοδήματος για την Αυτοκρατορία, είχε γίνει πλέον μια ασύμφορη επιχείρηση». Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι, στην διεθνή σκηνή, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, χαρακτηριζόταν ως «ο μεγάλος ασθενής της Ευρώπης».
Η «Νέα Τάξη» του Σελίμ Γ’
Ο πρώτος φιλελεύθερος «μεταρρυθμιστής και εμπνευστής» (όπως επονομάζεται) σουλτάνος της αυτοκρατορίας, ήταν ο Σελίμ ο Γ’. Ο Σελίμ γεννήθηκε στην πρωτεύουσα του κράτους το 1761 και ήταν ιδιαίτερα μορφωμένος, ενώ πολύ πριν αναρρηθεί στον θρόνο του αυτοκράτορα είχε δείξει το ενδιαφέρον του για τον έξω (Ευρωπαϊκό) κόσμο επηρεάζοντας διάφορους φίλους του, οι οποίοι ενστερνίστηκαν τις απόψεις του για την Ευρώπη. Το όνομα του προαναφερθέντος ανδρός είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ταραγμένη περίοδο της Γαλλικής Επαναστάσεως του Ναπολέοντα, αλλά και με την εδραίωση της κυριαρχίας της Ρωσίας στην Μαύρη Θάλασσα μετά την Συνθήκη του Ιασίου (το 1792), αναδεικνύοντας έτσι όχι μόνο την δύναμη της Ρωσίας, αλλά και την αδυναμία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, μετά την υπογραφή της συνθήκης, ο σουλτάνος αποφάσισε να εκδώσει ένα πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων με στόχο την στρατιωτική και διοικητική αναδιοργάνωση του κράτους. Το πρόγραμμα «Νιζάμ(-ι) Τζεντίντ».
Το πρόγραμμα, αυτό που ουσιαστικά προέβλεπε, ήταν να εξαλειφθεί κάθε ίχνος διαφθοράς στο υπάρχον στρατιωτικό σώμα, το οποίο με τον καιρό θα καθίστατο όλο και πιο αποτελεσματικό. Σύντομα όμως, απεδείχθη ότι το έργο αυτό δεν μπορούσε να πετύχει, καθώς η μεταρρύθμιση βασίστηκε σε πρακτικές του παρελθόντος. Έτσι, ο σουλτάνος και οι αυλικοί του, αποφάσισαν να δημιουργήσουν έναν νέο στρατό, με περισσότερα ευρωπαϊκά πρότυπα, αποκομμένο από τις παλαιές, συντηρητικές, δομές. Παρατηρείται ότι μέχρι και την εκθρόνιση του Σελίμ, ο στρατός είχε αναδιοργανωθεί ριζικά, με γύρω στους 30.000 στρατιώτες άριστης εκπαίδευσης. Αυτή η προς-τα-δυτικά μεταστροφή της αυτοκρατορίας, δεν μπορούσε παρά να «απαιτήσει» και πρόσωπα ειδικά για τις νέες αυτές αλλαγές αλλά και οικονομική δυνατότητα. Μπορεί, κατόπιν συνεννοήσεων, το πρώτο να επετεύχθη, και πολλά νέα κέντρα (ιατρικά, εκπαιδευτικά, στρατιωτικά) να λειτούργησαν στο κράτος, ενώ άνοιξαν ταυτόχρονα και δρόμοι επαφών με την Ευρώπη, το δεύτερο όμως, δεν κατάφερε να πιάσει τόπο. Οι προσπάθειες να αναδιοργανωθεί το φορολογικό και μισθοδοτικό σύστημα απέτυχαν. Η αυτοκρατορία δεν έπαψε ποτέ να πάσχει από το ίδιο και απαράλλαχτο πρόβλημά της.
Η πολιτική του Σελίμ δεν ήταν αρεστή σε όσους δεν είχαν συμφέροντα από αυτή, στους Γενίτσαρους και στους Αγιάνηδες, με αποτέλεσμα στις επαρχίες, μέσω των στενών κύκλων των τελευταίων, όχι μόνο δεν πέτυχε το εγχείρημα περί ενίσχυσης της κεντρικής εξουσίας, αλλά, εν αντιθέσει, ενισχύθηκε όλο και περισσότερο η Αγιαν-ίδικη. Τον Μάιο του 1807, μια εξέγερση γενιτσάρων, προκάλεσε την πτώση του Σελίμ και την ανάδυση του Μουσταφά Δ’ στον θρόνο, από τον οποίο, ο «έκπτωτος Αυτοκράτωρ» αποκεφαλίσθηκε, δίνοντας τέλος στην απόπειρα του μεταρρυθμιστικού του έργου.
Το αυτοκρατορικό διάταγμα Χάτ-ι Σερίφ (1839)
Βρισκόμαστε σε μια περίοδο (1827-1841) κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία δέχεται σοβαρά χτυπήματα τόσο στα βόρεια (Σερβία ως ανεξάρτητη ηγεμονία και Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι) όσο και στα νότια (Ελλάδα ως ανεξάρτητο εθνικό κράτος και πίεση από τον Μοχάμεντ της Αιγύπτου). Για την καταπολέμηση των χτυπημάτων αυτών, ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’ αναγκάστηκε να λάβει δραστικά μέτρα. Στόχος του Μαχμούτ ήταν να περιορίσει την δύναμη των Αγιάνηδων, των Γενίτσαρων και της γραφειοκρατίας (στο εσωτερικό) αλλά και να δημιουργήσει ένα κράτος πρότυπο της Ευρώπης (ουσιαστικά στόχος των Ευρωπαίων, στο εξωτερικό), αποκομμένο από τις συντηρητικές θρησκευτικές παραδόσεις. Μετά από μια σειρά αλλαγών, τόσο στο στρατιωτικό σώμα όσο και στις συντεχνίες, το κράτος είχε ξεκινήσει να παίρνει μια πιο «Ευρωπαιόκλιτη» στροφή, την οποία αποκορύφωσε ο διάδοχος του Μαχμούτ, Αμπντούλ Μετζίτ Χαν, ο οποίος εξέδωσε το αυτοκρατορικό διάταγμα Χάτ-ι Σερίφ του Γκιουλχανέ.
Στόχος του διατάγματος ήταν η βελτίωση των συνθηκών ζωής στην αυτοκρατορία και ένα κράτος το οποίο θα παρέχει εγγυήσεις για την ζωή, την τιμή και την περιουσία των υπηκόων του, σε συνδυασμό με ένα πιο σταθερό και ενιαίο σύστημα φορολόγησης, καταργώντας το, καταπιεστικό για τους αγρότες, σύστημα Ιλτιζάμ. Με το παρόν διάταγμα, γινόταν σαφές πως καταργούνταν οι διακρίσεις σε βάρος των χριστιανικών πληθυσμών της αυτοκρατορίας.
Το αυτοκρατορικό διάταγμα Χάτ-ι Χουμαγιούν (1856)
Όταν οι μεγάλες δυνάμεις αντελήφθησαν ότι, βάσει του Χάτ-ι Σερίφ, έπρεπε να μην γίνονται διακρίσεις ανάμεσα στις θρησκευτικές ομάδες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρακτικά ο όρος αυτός δεν λαμβανόταν υπόψη, και η Ρωσία ήταν έτοιμη να επέμβει και να ασκήσει πίεση, τόσο στον «ασθενή» όσο και στις ίδιες, οπου οι τελευταίες επενέβησαν και πίεσαν ακόμα περισσότερο το κράτος των Οσμάν να «κοσμικοποιηθεί». Όταν το 1856, μετά το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου, οι Οθωμανοί κατάλαβαν πως οι μεγάλες δυνάμεις θα έχουν συνεχώς θέση στα εσωτερικά του κράτους τους, αντιπαλεύοντας της Ρωσία, έδρασαν πρώτοι και εξέδωσαν το δεύτερο σημαντικό μεταρρυθμιστικό διάταγμα, το Χάτ-ι Χουμαγιούν, το οποίο ουσιαστικά επαναλάμβανε τις διατάξεις του Χάτ-ι Σερίφ, ενώ ταυτόχρονα καθιέρωνε την ισονομία και την ισοπολιτεία όλων των υπηκόων της αυτοκρατορίας ανεξαρτήτως θρησκείας, οι οποίοι θα μπορούσαν επίσης και να κατέχουν γη και να συμμετέχουν στην διοίκηση του κράτους.
Αθήνα, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Πηγή εικόνας: ime.gr
Αυτό που διακρίνουμε και στις τρεις περιπτώσεις μεταρρυθμίσεων, είναι πως όλες λάμβαναν χώρα γύρω από περιόδους κρίσης της αυτοκρατορίας, περίοδοι που επέτρεψαν στους αποκτώντες συμφέροντα να επεκταθούν οικονομικά, αλλά και, να δημιουργήσουν ανεξάρτητο εθνικό κράτος (Ελλάδα). Η περίοδος της «ανόρθωσης» του Οθωμανικού κράτους, δεν είναι παρά ένας τρόπος ελέγχου της ασθενούς Αυτοκρατορίας από τις Μεγάλες (και πάνω από όλα αναπτυσσόμενες) δυνάμεις της Δύσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Erik J. Zurcher (2004), Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας , εκδ. Αλεξάνδρεια
- Caroline Finkel (2007), ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1300-1923), εκδ. Διόπτρα
- Bernand Lewis (2001), Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, εκδ. Παπαζήση
- John Darwin (2023), Μετά τον Ταμερλάνο – Η άνοδος και η πτώση των παγκόσμιων αυτοκρατοριών, 1400-2000, εκδ. Πατάκη
- Ιωαννίδου Ελένη (2018), Η εφαρμογή των Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων Τανζιμάτ 1839-1876 – Η περίπτωση της Θράκης, πανεπιστήμιο Μακεδονίας, διαθέσιμο εδώ
- Νικόλαος Στέλγιας (2006), Η δύσκολη μετάβαση της Αυτοκρατορίας από την παραδοσιακή εποχή στις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, 1789-1853, Πάντειο Πανεπιστήμιο
- Η οθωμανική αυτοκρατορία και οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, ime.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ποιος ήταν ο αντίκτυπος των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τον δέκατο ένατο αιώνα, dailyhistory.org, διαθέσιμο εδώ
