Της Αντωνίας Αποστόλου,
60 χρόνια πέρασαν από τις μαζικές απελάσεις Ελλήνων από την Κωνσταντινούπολη, κι όμως είναι μία πληγή που έχει αφήσει την ουλή της στην συνείδηση του Ελληνισμού. Ο κόσμος των Ελλήνων μέσα από τα τραγούδια του αλλά και από ταινίες (π.χ. «Πολίτικη Κουζίνα»), τιμά εκείνες τις σκοτεινές ώρες που πέρασαν οι πρόγονοί τους, οι οποίοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να αναζητήσουν μία νέα ζωή στην Ελλάδα.
Πιο συγκεκριμένα, η κυβέρνηση του Ισμέτ Ινονού, τον Μάρτιο του 1964, έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιο περί εξάλειψης της ελληνικής κοινότητας που υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη. Τα προηγούμενα σχέδια που αφορούσαν τον αφανισμό αυτών των πληθυσμών από την Πόλη απέτυχαν ολοσχερώς, όπως η απαγόρευση πλήθους επαγγελμάτων (2007/1932), η επιστράτευση του 1941 στα τάγματα εργασίας που αφορούσε όλους τους άνδρες από 18 έως 45 ετών, ελληνικής, εβραϊκής και αρμένικης μειονότητας, ο Φόρος Ευμάρειας (Βαρλίκι, 1942-44), αποσκοπώντας την οικονομική καταστροφή των μειονοτήτων, ακόμα και η Νύχτα του Τρόμου (6-7 Σεπτεμβρίου 1955), κατά την διάρκεια της οποίας, εφαρμόστηκε ένα σχέδιο εξόντωσης όλου του ελληνισμού της Πόλης, που προετοιμάστηκε από την Διοίκηση Ανορθόδοξου Πολέμου της Τουρκίας με την συνεργασία της κυβέρνησης εκείνης της εποχής, όπως αποδείχτηκε μεταγενέστερα.
Η απέλαση του 1965 δεν προέκυψε από παρθενογένεση, αλλά ήταν αποτέλεσμα της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Η Τουρκία, μετά το πογκρόμ του 1955, χρησιμοποίησε την τοπική ελληνική μειονότητα στην Πόλη για να ασκήσει πιέσεις στο Κυπριακό.
Ως μέρος αυτού του εγχειρήματος, η ελληνική μειονότητα μετατράπηκε ξανά σε εργαλείο πίεσης την δεκαετία του 1960. Από το 1963, ήταν διπλωματικά απομονωμένη από το ΝΑΤΟ και το ΜΕΤΟ, στις οποίες ήταν μέλος, και αρνήθηκαν να υποστηρίξουν τις τουρκικές διεκδικήσεις στην Κύπρο. Χρησιμοποιούσε τις ελληνικές μειονότητες στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να ασκήσει πιέσεις στην διεθνή σκηνή για αυτόν τον λόγο. Στις 16 Μαρτίου 1964, κατήγγειλε μονομερώς την ελληνοτουρκική σύμβαση για την ίδρυση, το εμπόριο και την ναυσιπλοΐα του 1930, σηματοδοτώντας με αυτόν τον τρόπο την έναρξη μίας μαζικής ελληνικής φυγής.
Η Τουρκία, μέσα από τον Τύπο, εκτόξευε ένα εύρος κατηγοριών εις βάρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, ότι ασχολούνταν με δραστηριότητες, οι οποίες ήταν επιζήμιες για το τουρκικό κράτος και την τουρκική οικονομία. Επίσης, κατηγορήθηκαν οι Έλληνες της Πόλης ότι πολλές από τις δραστηριότητες ήταν παράνομες και ότι με αυτόν τον τρόπο ενίσχυαν την οικονομία των ελληνοκυπρίων. Κατηγορίες οι οποίες στο μεγαλύτερο κομμάτι τους ήταν ανυπόστατες, καθώς δεν είχε αποδειχθεί με κάποιο τρόπο ότι όντως υπήρχαν ενέργειες τέτοιου είδους.
Βέβαια, η νομιμότητα αυτής της απόφασης ήταν ανύπαρκτη, καθώς σύμφωνα με την Σύμβαση Εγκατάστασης, Εμπορίου και Ναυσιπλοΐας, που είχαν συνυπογράψει ο Βενιζέλος και ο Ατατούρκ οποιαδήποτε καταγγελία αυτής της σύμβασης πρέπει να περιλαμβάνει και μία προειδοποίηση διάρκειας 6 μηνών, με στόχο την επαναδιαπραγμάτευση και την επανεγκατάσταση της ειρήνης. Για αυτόν τον λόγο, ορίστηκε η τελευταία μέρα της απέλασης η 16η Σεπτεμβρίου του 1964, δηλαδή 6 μήνες μετά την ανακοίνωση. Παράλληλα, υποστήριζε ότι η καταγγελία της Σύμβασης του 1930 δεν είχε καμία σχέση με τις εξελίξεις στην Κύπρο.
Από αυτές τις εξελίξεις, επηρεάστηκαν 10-12.000 Έλληνες υπήκοοι της Κωνσταντινούπολης. Πολλοί Κωνσταντινουπολίτες ήταν «εξασφαλισμένοι» βάσει των συμβάσεων και δεν κινδύνευαν, αλλά δεν ίσχυε το ίδιο για του Έλληνες που ήταν εκτεθειμένοι από αυτήν την απόφαση. Πρόκειται για υπηκόους που ήταν αχώριστοι από το υπόλοιπο της κοινωνίας, των οποίων οι οικογένειες περιλάμβαναν και υπηκόους τουρκικής υπηκοότητας. Η πλειοψηφία αυτών δεν είχε πάει ποτέ στην Ελλάδα.
Αυτό σήμαινε ότι μαζί με τον ξεριζωμό των Ελλήνων θα διαταρασσόταν ολόκληρη η κοινωνία της Κωνσταντινούπολης, με πολλές οικογένειες να έρχονται αντιμέτωπες με σχίσμα, καθώς οι δε όφειλαν να φύγουν και οι μεν έπρεπε να μείνουν.
Η ηλικία, η ιδιότητα αλλά και η θέση των ανθρώπων που είχαν την ελληνική ταυτότητας, είχαν μηδαμινή σημασία. Το σχέδιο απελάσεων τέθηκε σε εφαρμογή σχεδόν άμεσα ξεκινώντας πρώτα με τους πλουσιότερους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης. Σταδιακά, στην δίνη τα απέλασης έπεφταν και μεγαλύτερες ομάδες Ελλήνων παραβλέποντας την οικονομική κατάσταση και την ισχύ των εκάστοτε ατόμων.
Για να μπορέσουν να διώξουν περισσότερους Έλληνες, προέβησαν τον Απρίλιο του 1964, στην μονομερή καταγγελία της συμφωνίας Άγκυρας Περί Αμοιβαίας Καταργήσεως της Θεωρήσεως των Διαβατηρίων. Ως αποτέλεσμα, όσοι Έλληνες της Τουρκίας ήταν εγκατεστημένοι εκτός χώρας δεν είχαν το δικαίωμα να επιστρέψουν και οι περιουσίες τους δεσμεύονταν από το κράτος.
Ακολούθησε η απόφαση της 7ης Μαΐου του 1964, που αφορούσε την δέσμευση των καταθέσεων τους, οι οποίες συγκεντρώθηκαν σε έναν ειδικό λογαριασμό. Αφού τοκίστηκαν με μη προθεσμιακό επιτόκιο και με το πέρασμα του χρόνου έχασαν σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό την αξία τους. Παράλληλα με τις απαλλοτριώσεις των περιουσιών, συνέχισαν τους διωγμούς με το ίδιο μένος και σε πιο αδύναμους Έλληνες, χωρίς μεγάλες περιουσίες και ισχύ, πράγμα που δεν θα μπορούσε να τους χαρακτηρίσει απειλή για την χώρα.
Όσοι θεωρήθηκαν ότι απειλούσαν την Τουρκία, ήταν καταγεγραμμένοι στην λίστα με τους απελαθέντες. Αντιμετωπίστηκαν ως εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου και τους πήγαιναν στα Τμήματα σηκωτούς, συνοδευόμενοι από αστυνομικούς, στο Γραφείο Ελλήνων του Δ΄ Τμήματος της Γενικής Ασφάλειας. Εκεί, δια της μεθόδου της βίας, υπέγραφαν δηλώσεις που δεν τους επιτρεπόταν να διαβάσουν. Η μία ήταν για την παραδοχή της συμμετοχής τους σε παράνομες πράξεις, η άλλη για την εθελούσια αποχώρηση από την Τουρκία και η τρίτη αφορούσε την παραδοχή ότι ήταν μέλη στο Σωματείο Ελληνική Ένωση Κωνσταντινούπολης, το οποίο αντιμετώπιζε κατηγορίες για εχθρικές πράξεις προς την Τουρκία. Μόλις έδιναν την συγκατάθεση, δήλωναν την μεθοριακής δίοδο που επέλεγαν να διασχίσουν μ για να φύγουν από την χώρα, και με συνοδεία πήγαιναν στην οικία τους για να μαζέψουν τα προσωπικά τους αντικείμενα. Για κάποιους ο χρόνος προετοιμασίας ήταν πολύ λίγος, ενώ για κάποιους άλλους ο χρόνος που τους δινόταν έφτανε και τις 10 μέρες.
Τους επετράπη να πάρουν μαζί τους μόνο 200 τούρκικες λίρες κι έως 2 βαλίτσες με τα προσωπικά τους αντικείμενα, με το συνολικό βάρος να μην ξεπερνάει τα 40 κιλά. Απαγορεύτηκε ρητά να συμπεριλάβουν στις αποσκευές τους οικοσυσκευές και τιμαλφή αντικείμενα, με την πρόφαση ότι αυτό ήταν «εξαγωγή προϊόντων». Οι Έλληνες υπήκοοι που δεν ήταν δυνατό να απελαθούν με την κατηγορία συμμετοχής σε παράνομες πράξεις, διώχθηκαν στις 16 Σεπτεμβρίου 1964, στην επίσημη λήξη της Σύμβασης του 1930.
Η απέλαση των Ελλήνων της Πόλης το 1964 ήταν η πιο βάναυση καταπάτηση της Συνθήκης της Λοζάνης και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Το πλήγμα στον Ελληνισμό ήταν πολύ μεγάλο, καθώς χιλιάδες Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, κι ενίοτε τις οικογένειές τους. Η αποκατάσταση των θυμάτων, παρόλο ήταν υπό την ευθύνη όσων υπέγραψαν «υπεύθυνα», δεν λήφθηκε ποτέ κι από κανέναν. Η ελληνική κυβέρνηση βαδίζοντας στα όρια της αδιαφορίας ενώ άλλοι προσπαθούσαν να αποφέρουν κέρδος στις τσέπες τους εις βάρος των ταλαιπωρημένων ψυχών.
Οι άνθρωποι που κατέφθαναν από εκεί, ήταν εξουθενωμένοι, και θα έλεγε κανείς ότι δεν είχαν στον ήλιο μοίρα. Ωστόσο, ουκ ολίγοι ήταν εκείνοι που τους βοήθησαν να ορθοποδήσουν και να εγκλιματιστούν, παρόλα αυτά υπήρχαν κι εκείνες οι επικριτικές φωνές, που τους αντιμετώπιζαν σαν υποδεέστερους, κατώτερους ή παρείσακτους.
Αν το σκεφτεί κανείς, η ιστορία επαναλαμβάνεται, αν ληφθεί υπόψιν ο τρόπος που αντιμετωπίστηκαν οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Για ακόμα μία φορά, Έλληνες εύποροι, ευπρεπείς και μορφωμένοι αναγκάστηκαν να αντιμετωπίσουν το φρικιό της απέλασης και των διωγμών και να παλέψουν με όσα μέσα έχουν ώστε να μπορέσουν να φτιάξουν ξανά από την αρχή την ζωή τους σε μία νέα πατρίδα πια…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 1964 Ο τελευταίος μεγάλος διωγμός των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, docuventa.gr, διαθέσιμο εδώ
- 1964-2024: Εξήντα χρόνια από τις μαζικές απελάσεις Ελλήνων από την Τουρκία, huffingtonpost.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οι απελάσεις του 1964-65, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
