Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Αφορμή των εφτά βιβλιοπροτάσεων που παρουσιάζονται σε αυτό το άρθρο είναι η προβολή του ντοκιμαντέρ «Ένα σάουντρακ για ένα πραξικόπημα», που προβάλλεται στις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες. Με φόντο το Κονγκό και τη δολοφονία του πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου του, Πατρίς Λουμούμπα, το νέο ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη και multimedia artist Γιόχαν Γκριμονπρές φωτίζει τις βαθιές πληγές της αποικιοκρατίας και την αντίσταση των αφρικανικών κοινωνιών απέναντι στην εξωτερική επιβολή.
Τα παρακάτω βιβλία μοιράζονται ένα κοινό νήμα: αμφισβητούν το κυρίαρχο αφήγημα της οικονομικής ανάπτυξης ως ουδέτερης ή «φυσικής» διαδικασίας και αποκαλύπτουν τον βαθύ συσχετισμό μεταξύ καπιταλιστικής επέκτασης, αποικιακής λεηλασίας και φυλετικής ιεραρχίας. Ανιχνεύουν πώς η οικονομική «πρόοδος» της Δύσης οικοδομήθηκε πάνω στην υποδούλωση, την αποστέρηση και τη συστηματική εκμετάλλευση του Παγκόσμιου Νότου – και πώς αυτές οι σχέσεις συνεχίζονται έως σήμερα μέσα από θεσμούς, νομισματικά εργαλεία και διεθνείς μηχανισμούς. Η μελέτη τους είναι απαραίτητη για όποιον/α/ο θέλει να κατανοήσει τις ρίζες των ανισοτήτων που χαρακτηρίζουν τη σημερινή παγκόσμια οικονομία, αλλά και να δει την ανάπτυξη όχι απλώς ως νούμερα και στατιστικές, αλλά ως πολιτικό και ιστορικό πεδίο αγώνα.
Πρόκειται για αναγνώσματα που δεν περιορίζονται στην καταγραφή γεγονότων, αλλά επαναπλαισιώνουν τη σχέση μεταξύ οικονομίας, εξουσίας και αντίστασης. Απευθύνονται σε όσους/ες/α επιθυμούν να εμβαθύνουν στις δομικές αιτίες της φτώχειας, της εξάρτησης και της ανισότητας — αλλά και να εμπνευστούν από τις ιστορικές και σύγχρονες μορφές διεκδίκησης οικονομικής και πολιτικής κυριαρχίας.
Capitalism and Slavery του Eric Williams (1944)
Το έργο-ορόσημο του Eric Williams υποστηρίζει ότι η δουλεία και τα κέρδη που απέφερε ήταν ζωτικής σημασίας για την άνοδο του βιομηχανικού καπιταλισμού. Ανιχνεύοντας πώς ο πλούτος από το υπερατλαντικό δουλεμπόριο τροφοδότησε τις τράπεζες, τη βιομηχανία και την καπιταλιστική επέκταση στην Ευρώπη, ο Williams ανέτρεψε τις συμβατικές ιστορίες που διαχώριζαν τη δουλεία από τη σύγχρονη οικονομική ανάπτυξη. Υποστηρίζει επίσης ότι η παρακμή της δουλείας οφειλόταν περισσότερο σε μεταβαλλόμενα οικονομικά συμφέροντα παρά σε ανθρωπιστικές ανησυχίες. Το βιβλίο αυτό είναι απαραίτητο για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η αποικιακή εκμετάλλευση και ο φυλετικός καπιταλισμός δεν ήταν παρενέργειες αλλά κινητήριες δυνάμεις της δυτικής οικονομικής ανάπτυξης.
Capital and Imperialism: Theory, History, and the Present των Utsa Patnaik και Prabhat Patnaik (2021)
Σε αυτή την ανάλυση, οι συγγραφείς καταρρίπτουν τον μύθο ότι ο καπιταλισμός είναι αυτοσυντηρούμενος. Αντίθετα, υποστηρίζουν ότι από τις απαρχές του, ο καπιταλισμός εξαρτάται από τη συνεχή εκμετάλλευση μη καπιταλιστικών περιοχών – μέσω της αποικιοκρατίας, της εξόρυξης πόρων και της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας. Ανιχνεύοντας αυτή τη δυναμική από την αποικιοκρατική εποχή μέχρι τον σύγχρονο νεοφιλελευθερισμό, δείχνουν πώς ο Παγκόσμιος Νότος έχει συστηματικά αποστραγγιστεί για να διατηρηθεί η δυτική κεφαλαιακή συσσώρευση. Ο ιμπεριαλισμός κάθε άλλο παρά ξεπερασμένος είναι, παραμένει απαραίτητος για την επιβίωση του καπιταλισμού. Καθώς το σύστημα παραπαίει από κρίση σε κρίση, οι συγγραφείς μας καλούν να οραματιστούμε την ενδεχόμενη υπέρβασή του. Σύμφωνα με τον Samir Amin «Οι ιδέες που περιγράφονται στο βιβλίο είναι κεντρικές για την κατανόηση της κατασκευής του άνισου παγκόσμιου συστήματος στο παρελθόν και στο παρόν».
The New Age of Empire του Kehinde Andrews (2021)
Ο Kehinde Andrews αμφισβητεί ότι το μεγαλείο της Δύσης προέρχεται από επιστημονικές, βιομηχανικές και πολιτικές επαναστάσεις. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι τα πραγματικά της θεμέλια είναι η γενοκτονία, η δουλεία και η αποικιοκρατία – δομές που δεν εξαφανίστηκαν αλλά εξελίχθηκαν. Σήμερα, παγκόσμιοι θεσμοί όπως ο ΟΗΕ, το ΔΝΤ και ο ΠΟΕ συνεχίζουν να επιβάλλουν μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων που έχει τις ρίζες της στον φυλετικό καπιταλισμό. Με διαπεραστική σαφήνεια, ο Andrews δείχνει πώς ο ρατσισμός δεν είναι ένα ιστορικό ελάττωμα αλλά ένα βασικό χαρακτηριστικό του σύγχρονου καπιταλισμού και της διαφωτιστικής σκέψης. Με λίγα λόγια, ανακαλεί τον μύθο της μετα-αποικιακής προόδου και συνδέει το παρελθόν με το παρόν. Ιδανικό για αναγνώστες που θέλουν να αντιμετωπίσουν τη διαρκή κληρονομιά της δυτικής αυτοκρατορίας.
Histories of Racial Capitalism επιμέλεια από τους Destin Jenkins και Justin Leroy (2021)
Αυτή η ανθολογία διερευνά πώς ο καπιταλισμός ήταν πάντοτε φυλετικός – δομώντας την αξία, την εργασία και τη ζωή μέσα από συστήματα φυλετικής ιεραρχίας. Βασιζόμενοι στην έννοια του φυλετικού καπιταλισμού του Cedric J. Robinson, οι συγγραφείς εξετάζουν τη λειτουργία του σε διάφορα ιστορικά και γεωγραφικά πλαίσια, από την απαλλοτρίωση της γης των ιθαγενών και τη δουλεία στον Ατλαντικό μέχρι τα σύγχρονα καθεστώτα χρέους και τη μετα-αποικιακή εξόρυξη. Με διεπιστημονικό βάθος, ο τόμος δείχνει ότι η φυλή και ο καπιταλισμός είναι αδιαχώριστοι, αμφισβητώντας τις κυρίαρχες αφηγήσεις που αντιμετωπίζουν την εκμετάλλευση και τη φυλετικοποίηση ως παράλληλες και όχι αλληλένδετες δυνάμεις. Είναι απαραίτητο ανάγνωσμα για όποιον επιδιώκει να κατανοήσει το πλήρες εύρος της αποικιακής και οικονομικής βίας.
The Congo: From Leopold to Kabila: A People’s History του Georges Nzongola-Ntalaja (2002)
Το βιβλίο παρουσιάζει τη μακρά πορεία του Κονγκό μέσα από την αποικιακή λεηλασία, τη χειραγώγηση του Ψυχρού Πολέμου, την κλεπτοκρατία του Μομπούτου και τις συνεχιζόμενες συγκρούσεις στα ανατολικά. Αλλά μακριά από μια ιστορία παθητικής θυματοποίησης, η Nzongola-Ntalaja επικεντρώνει την επίμονη αντίσταση του λαού του Κονγκό, συνδέοντας τον αγώνα του για δημοκρατία και κυριαρχία ως έναν ενιαίο αγώνα. Με βαθιά διορατικότητα στην τάξη, την εθνικότητα και τη γεωπολιτική, εξετάζει πώς η κατάρρευση της λαϊκής ηγεσίας μετά την ανεξαρτησία κατέστρεψε τις ελπίδες για ένα απελευθερωμένο κράτος. Ένα έργο ζωτικής σημασίας για την κατανόηση τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος του Κονγκό και της ευρύτερης δυναμικής της αφρικανικής πολιτικής οικονομικής ιστορίας.
Αfrica’s Last Colonial Currency: The CFA Franc Story των Fanny Pigeaud και Ndongo Samba Sylla (2021)
Αυτό το βιβλίο αποκαλύπτει πώς η αποικιοκρατία συνεχίζει να υφίσταται μέσω του φράγκου CFA – ενός νομίσματος που δημιούργησε η Γαλλία το 1945 και εξακολουθεί να δεσμεύει 14 αφρικανικές χώρες στον νομισματικό της έλεγχο. Οι Pigeaud και Sylla ανιχνεύουν την προέλευση, τους μηχανισμούς και την πολιτική λογική του συστήματος CFA, δείχνοντας πώς αρνείται την πραγματική οικονομική ανεξαρτησία στις πρώην αποικίες. Καθώς οι εκκλήσεις για μεταρρύθμιση και αντίσταση αυξάνονται, το βιβλίο αυτό ξεπερνά τους μύθους για να αποκαλύψει τη νεοαποικιακή υποδομή που εξακολουθεί να διαμορφώνει τις αφρικανικές οικονομίες.
Economic and Monetary Sovereignty in 21st Century Africa επιμέλεια από Maha Ben Gadha, Fadhel Kaboub, Kai Koddenbrock, Ines Mahmoud και Ndongo Samba Sylla (2022)
Αυτή η συλλογή κειμένων διερευνά πώς ο αγώνας της Αφρικής για πραγματική κυριαρχία συνεχίζεται – αυτή τη φορά στο οικονομικό και νομισματικό μέτωπο. Παρά το επίσημο τέλος της αποικιοκρατίας, τα αφρικανικά έθνη παραμένουν μπλεγμένα σε συστήματα που κυριαρχούνται από το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα και τις νεοφιλελεύθερες ατζέντες της ΕΕ. Μέσα από έναν ευρύ, διεπιστημονικό φακό, το βιβλίο παρακολουθεί την παρακμή των πρώτων παναφρικανικών οικονομικών οραμάτων μετά την ανεξαρτησία και αναδεικνύει τις σύγχρονες προσπάθειες να διεκδικήσουν χώρο πολιτικής, να αμφισβητήσουν την εξάρτηση από το δολάριο και να επανεξετάσουν την ανάπτυξη με τους δικούς τους όρους της ηπείρου. Ένας κρίσιμος οδηγός για την κατανόηση του συνεχιζόμενου αγώνα της Αφρικής για αυτοδιάθεση σε έναν κόσμο οικονομικής αναταραχής.
