Της Άννας Ηλίου,
Όλοι έχουμε ζήσει στιγμές που παραμένουν ανεξίτηλες στη μνήμη μας, είτε πρόκειται για χαρούμενες εμπειρίες είτε για τραυματικά γεγονότα. Η δυνατότητα του εγκεφάλου να αποθηκεύει αναμνήσεις είναι μια δυναμική διαδικασία που επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες και διόλου τυχαία αποτελεί προϊόν της εξέλιξης αλλά και της νευροβιολογίας μας. Γιατί, όμως, οι έντονες συναισθηματικές εμπειρίες, είτε θετικές είτε αρνητικές, χαράσσονται στη μνήμη μας πιο καθαρά από τις ουδέτερες; Και με ποιον μηχανισμό μπορεί ο εγκέφαλός μας να δίνει προτεραιότητα σε αυτές τις αναμνήσεις;
Η νευροβιολογία της συναισθηματικής μνήμης
Κεντρικός ρόλος σε αυτήν τη διαδικασία αποδίδεται στην αμυγδαλή, μια μικρή αλλά ισχυρή εγκεφαλική δομή, άρρηκτα συνδεδεμένη με την επεξεργασία των συναισθημάτων και την ενίσχυση της μνήμης. Όταν βιώνουμε έντονα γεγονότα, το σύστημα του στρες ενεργοποιείται οδηγώντας στην έκκριση ορμονών, όπως η επινεφρίνη και η κορτιζόλη. Αυτές οι ορμόνες έχουν επιπτώσεις σε όλο μας το σώμα –για παράδειγμα ταχυπαλμία ή εφίδρωση– αλλά και την αμυγδαλή:
- Επινεφρίνη: αυξάνει τη συναισθηματική φόρτιση της μνήμης μέσω των αδρενεργικών υποδοχέων της αμυγδαλής.
- Κορτιζόλη: έχει πιο αργές, αλλά μακροχρόνιες επιπτώσεις στην ενίσχυση ή αποδυνάμωση της μνήμης, ανάλογα με τη διάρκεια του στρες.
Η αμυγδαλή, με τη σειρά της, αλληλεπιδρά με τον ιππόκαμπο, μία δομή υπεύθυνη για τη δημιουργία αναμνήσεων, με σκοπό την ενίσχυση κι εδραίωση των τελευταίων. Ουσιαστικά, η αμυγδαλή σηματοδοτεί στον ιππόκαμπο ότι ένα γεγονός έχει συναισθηματική σημασία, οδηγώντας σε πιο ισχυρή κωδικοποίηση της εκάστοτε μνήμης.
Παράλληλα, η ντοπαμίνη, ένας νευροδιαβιβαστής που σχετίζεται με την ανταμοιβή και τη μάθηση, ενισχύει τη μνήμη καθώς απελευθερώνεται σε συναισθηματικά φορτισμένες καταστάσεις. Η ενίσχυση αυτή φαίνεται να έχει μακροχρόνια επίδραση και καθοριστικό ρόλο στην εδραίωση των αναμνήσεων, διευκολύνοντας τη μετάβαση πληροφοριών από τη βραχυπρόθεσμη στη μακροπρόθεσμη μνήμη.
Γιατί θυμόμαστε πιο έντονα τις αρνητικές αναμνήσεις;
Έρευνες δείχνουν ότι τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές συναισθηματικές εμπειρίες αφήνουν ισχυρό αποτύπωμα στη μνήμη μας. Για παράδειγμα, οι στιγμές μεγάλης χαράς, όπως η επιτυχία σε έναν σημαντικό στόχο, παραμένουν ανεξίτηλες, καθώς συνδέονται με την έκκριση ντοπαμίνης και τη διαμόρφωση της αυτοεικόνας ή της ψυχικής ανθεκτικότητας. Από την άλλη, οι τραυματικές εμπειρίες, όπως ένα ατύχημα ή μια προδοσία, ενισχύονται από την έκκριση κορτιζόλης, καθιστώντας τες πιο ανθεκτικές στον χρόνο.
Εγείρεται, λοιπόν, το ερώτημα γιατί οι αρνητικές αναμνήσεις τείνουν να είναι πιο ανθεκτικές και ζωντανές στον χρόνο. Η απάντηση ενδέχεται να βρίσκεται στην εξελικτική ανάγκη του οργανισμού να προσέχει τις απειλές: οι επικίνδυνες ή δυσάρεστες εμπειρίες είναι βιολογικά σημαντικές για την επιβίωση, οδηγώντας σε αυξημένη εγρήγορση και κωδικοποίηση της μνήμης. Επιπλέον, οι αρνητικές αναμνήσεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα έντονες όταν έρχονται σε αντίθεση με τις προσδοκίες μας ή την εικόνα που έχουμε για έναν άνθρωπο. Για παράδειγμα, όταν κάποιος που αγαπάμε μας πληγώνει, η αντίθεση μεταξύ της αγάπης που νιώθαμε και μιας πιθανής αρνητικής εμπειρίας ενισχύει τη συναισθηματική φόρτιση της ανάμνησης. Αυτό σχετίζεται με την απογοήτευση που προκαλείται από την ασυμφωνία μεταξύ της πραγματικότητας και των προηγούμενων πεποιθήσεών μας, μια διαδικασία που ενεργοποιεί έντονα το συναισθηματικό σύστημα του εγκεφάλου.
Μπορούν οι συναισθηματικές αναμνήσεις να διαστρεβλωθούν;
Αν και οι συναισθηματικά έντονες μνήμες τείνουν να είναι ανεξίτηλες, η ίδια νευροβιολογική διαδικασία που τις ενισχύει μπορεί να οδηγήσει σε διαστρεβλώσεις. Η αμυγδαλή, εκτός από την ενίσχυση της μνημονικής αποτύπωσης, μπορεί επίσης να συμβάλει στην παραμόρφωση των αναμνήσεων, ιδιαίτερα όταν η συναισθηματική φόρτιση δεν ευθυγραμμίζεται με τα πραγματικά γεγονότα. Αυτό εξηγεί γιατί κάποιες αναμνήσεις γίνονται υπερβολικές ή μεταβάλλονται με τον χρόνο.
Σε παθολογικές καταστάσεις, όπως η διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), η υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής οδηγεί σε ανεξέλεγκτη ανάκληση τραυματικών γεγονότων, ακόμα και αν αυτά δεν ανταποκρίνονται πλήρως στην πραγματικότητα. Επιπλέον, νεότερα δεδομένα δείχνουν ότι η ντοπαμίνη δεν επηρεάζει μόνο την αποθήκευση, αλλά και την ανάκληση αυτών των αναμνήσεων, καθιστώντας τες πιο ζωντανές και, σε ορισμένες περιπτώσεις, πιο επιρρεπείς σε αλλοιώσεις.
Προεκτάσεις και προκλήσεις
Η ικανότητα του εγκεφάλου να καταγράφει και να αποθηκεύει συναισθηματικά φορτισμένες εμπειρίες δεν είναι απλώς μία εξελικτική στρατηγική για επιβίωση· είναι η βάση της αντίληψής μας για τον κόσμο και τις σχέσεις μας. Καθώς η έρευνα για τις διαταραχές που προκύπτουν από την υπερβολική ή ανεξέλεγκτη αποθήκευση αναμνήσεων συνεχίζεται, αναδύεται μια νέα πρόκληση: μπορούμε να αναμορφώσουμε τις μνήμες μας ή να αλλάξουμε τον τρόπο που τις βιώνουμε; Διότι οι αναμνήσεις αποτελούν τα θεμέλια της ταυτότητάς μας. Κι εφόσον η επιστήμη προσπαθεί να ξεκλειδώσει τα μυστικά τους, ίσως μια μέρα καταφέρουμε όχι μόνο να θυμόμαστε πιο συνειδητά, αλλά και να ξαναγράψουμε την ιστορία που λέμε στον εαυτό μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Making lasting memories: Remembering the significant, Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS), διαθέσιμο εδώ
- How the amygdala affects emotional memory by altering brain network properties, Neurobiology of Learning and Memory, διαθέσιμο εδώ
- The brain represents people as the mental states they habitually experience, Nature, διαθέσιμο εδώ
