Της Χαράς Γρίβα,
Το 1941, η ναζιστική Γερμανία εξαπέλυσε την «Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα», μία επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης, που έφερε το Ανατολικό Μέτωπο σε μάχη πλήρους κλίμακας και είχε ως αποτέλεσμα σοβαρές καταστροφές και εκτεταμένες απώλειες. Η Σοβιετική Ένωση αντιμετώπισε μνημειώδεις προκλήσεις, όχι μόνο στο πεδίο της μάχης, αλλά και στη διατήρηση της εσωτερικής σταθερότητας. Κρίσιμη σ’ αυτόν τον αγώνα ήταν η ανάγκη να εξασφαλιστεί η επισιτιστική ασφάλεια, τόσο για τους στρατιώτες όσο και για τους πολίτες, ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο σ’ ένα κατεστραμμένο από τον πόλεμο τοπίο, όπου οι πόροι ήταν λιγοστοί, οι υποδομές είχαν υποστεί ζημιές και εκατομμύρια άνθρωποι είχαν ξεριζωθεί από τις γεωργικές περιοχές.
Η προσέγγιση της σοβιετικής ηγεσίας στην επιστήμη και τη βιομηχανία εν καιρώ πολέμου ήταν ασυμβίβαστη. Ο Stalin πίστευε ότι η επιστήμη έπρεπε να υπηρετεί τα κρατικά συμφέροντα και κάθε επιστημονική ιδέα, που παρέκκλινε από την κομμουνιστική ιδεολογία ή στηριζόταν σε δυτικές αντιλήψεις, συναντούσε σκληρή αντίσταση. Η πνευματική κοινότητα της χώρας βρέθηκε σε αντιπαράθεση με το κράτος, το οποίο προωθούσε την επιστήμη ως εργαλείο της ιδεολογίας και όχι ως καθαρή έρευνα. Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, ο Trofim Lysenko, του οποίου οι θεωρίες ευθυγραμμίζονταν με τις σοβιετικές αξίες, άρχισε να αναδεικνύεται σε κυρίαρχη προσωπικότητα στη σοβιετική γεωργία, ενώ ο αδελφός του, Aleksandr, έπρεπε να προσαρμοστεί στις μεταβαλλόμενες προτεραιότητες.
Η θέση και οι θεωρίες του Trofim Lysenko
Οι γεωργικές θεωρίες του Trofim Lysenko, που ονομάστηκαν συλλογικά «Λυσενκοϊσμός», έδιναν έμφαση στην προσαρμοστικότητα των φυτών και των οργανισμών ως προς την ανταπόκριση στο περιβάλλον τους. Απορρίπτοντας τη Μεντελιανή γενετική, την οποία χαρακτήρισε ως «αστική» επιστήμη ασύμβατη με τις σοσιαλιστικές αξίες, ο Lysenko προώθησε την ιδέα ότι οι οργανισμοί μπορούσαν να μετασχηματιστούν μέσω της περιβαλλοντικής διαμόρφωσης, αντανακλώντας τη μαρξιστική πεποίθηση, ότι οι κοινωνικές συνθήκες διαμορφώνουν τα άτομα. Σύμφωνα με τον Lysenko, με τη χειραγώγηση του περιβάλλοντος, τα φυτά μπορούσαν να προσαρμοστούν, ώστε να αποδίδουν καλύτερα κάτω από συνθήκες λιγότερο από ιδανικές και ισχυρίστηκε ότι είχε αναπτύξει μεθόδους για τη βελτίωση των αποδόσεων των καλλιεργειών, χωρίς την παραδοσιακή γενετική αναπαραγωγή.
Η θεωρία της εαρινοποίησης, η οποία περιλάμβανε την έκθεση των σπόρων στο κρύο για την επιτάχυνση του κύκλου ανάπτυξής τους, ήταν κεντρική στην επιρροή του Lysenko. Παρά την περιορισμένη εμπειρική υποστήριξη, η σοβιετική κυβέρνηση εκμεταλλεύτηκε τις ιδέες του ως πρακτική λύση στο επείγον πρόβλημα της σίτισης του πληθυσμού. Το 1940, ο Lysenko διορίστηκε επικεφαλής της γεωργικής ακαδημίας της Σοβιετικής Ένωσης, μια θέση που του παρείχε εκτεταμένο έλεγχο της γεωργικής και βιολογικής έρευνας στην ΕΣΣΔ.
Οι ιδέες του Lysenko, σύντομα, κυριάρχησαν στη σοβιετική γεωργία, εκτοπίζοντας την παραδοσιακή γενετική από την ιδεολογικά καθοδηγούμενη επιστήμη. Οι επικριτές, γρήγορα, περιθωριοποιήθηκαν — οι γενετιστές, που αμφισβητούσαν τις θεωρίες του Lysenko ή ακόμη και τη μεντελική κληρονομικότητα, γενικότερα, αντιμετώπιζαν κατηγορίες για αντεπαναστατική δραστηριότητα. Η σοβιετική επιστημονική κοινότητα διχάστηκε μεταξύ εκείνων, που προσαρμόστηκαν στο νέο δόγμα και εκείνων, που διακινδύνευσαν με διώξεις για να υπερασπιστούν την επιστημονική αυστηρότητα.
Ο Aleksandr Lysenko και ο αγώνας του για την επιστημονική ακεραιότητα
Ο Aleksandr Lysenko, σε αντίθεση με τον αδελφό του, δεν ήταν μια προσωπικότητα υψηλού προφίλ στη σοβιετική πολιτική, αλλά ασχολήθηκε με την επιστημονική έρευνα μέσα σ’ ένα κλίμα, που διαμορφωνόταν όλο και περισσότερο από τις ιδέες του Trofim. Ενώ ο Trofim ευθυγραμμίστηκε με το ιδεολογικό όραμα του Stalin, ο Aleksandr ακολούθησε μια πιο προσεκτική προσέγγιση, προσπαθώντας να διατηρήσει την αξιοπιστία του στην επιστημονική κοινότητα, αποφεύγοντας την άμεση αντιπαράθεση με τις θεωρίες του αδελφού του. Αυτό δεν ήταν εύκολο εγχείρημα. Οι εκκαθαρίσεις, τις οποίες ενορχήστρωσαν οι υποστηρικτές του Trofim, εξόντωσαν πολλούς κορυφαίους γενετιστές και τα εργαστήρια, σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την κλασική γενετική υπέρ των περιβαλλοντικών θεωριών του Lysenko.
Για τον Aleksandr, αυτή η αλλαγή στη σοβιετική επιστήμη ήταν μια πρόκληση. Εκπαιδευμένος σε μια πιο παραδοσιακή επιστημονική μέθοδο, πάλεψε με τις πιέσεις, που του επέβαλαν οι πολιτικές του Trofim, οι οποίες διαστρέβλωναν τα ερευνητικά ευρήματα για να υποστηρίξουν προκαθορισμένα αποτελέσματα. Σε μια εποχή, που η διαφωνία μπορούσε να σημαίνει φυλάκιση, καταναγκαστική εργασία ή ακόμη και θάνατο, ο Aleksandr έπρεπε να κρατήσει μία λεπτή ισορροπία. Η σιωπηλή του αντίσταση του επέτρεψε να συνεχίσει κάποιες έρευνες, αλλά αντιμετώπιζε συνεχώς τον κίνδυνο καταγγελίας, ιδίως από τους υποστηρικτές του Trofim, οι οποίοι θεωρούσαν οποιαδήποτε απόκλιση από τον Λυσενκοϊσμό ως πράξη σαμποτάζ.
Επιτεύγματα και συνεισφορές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
Η επιρροή του Trofim Lysenko στη σοβιετική γεωργία ήταν αναμφισβήτητη. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι Σοβιετικοί ηγέτες αναζητούσαν απεγνωσμένα νέες μεθόδους για να αυξήσουν τις αποδόσεις των καλλιεργειών και να στηρίξουν την πολεμική προσπάθεια. Οι θεωρίες του Lysenko αγκαλιάστηκαν από τη σοβιετική κυβέρνηση, η οποία ήλπιζε ότι οι υποσχέσεις του για άφθονες σοδειές, μέσω της εαρινοποίησης και του εγκλιματισμού των καλλιεργειών, θα αποδειχθούν αποτελεσματικές. Ωστόσο, παρά τις διαβεβαιώσεις του Trofim, η γεωργική παραγωγή, συχνά, δεν ανταποκρινόταν στις προσδοκίες. Οι θεωρίες του, αν και επιφανειακά ελκυστικές, στερούνταν εμπειρικής υποστήριξης και η εφαρμογή τους, σε μεγάλη κλίμακα, οδήγησε σε εκτεταμένες αποτυχίες καλλιεργειών, επιδεινώνοντας τις ελλείψεις τροφίμων στην ήδη τεταμένη Σοβιετική Ένωση.
Παρ’ όλα αυτά, ο Trofim υμνήθηκε ως εθνικός ήρωας, με τη σοβιετική προπαγάνδα να του αναγνωρίζει σημαντικά επιτεύγματα στη γεωργική επιστήμη. Η προσήλωσή του, στην «ιδεολογική καθαρότητα» έναντι της εμπειρικής επιστήμης, έγινε κεντρική πτυχή της σοβιετικής γεωργικής πολιτικής, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ η επιρροή του επεκτάθηκε και στα μεταπολεμικά χρόνια. Για τον Aleksandr, η συμβολή του στη σοβιετική επιστήμη έγινε σε πιο ήσυχο, πιο υποτονικό επίπεδο, καθώς εργάστηκε για να διατηρήσει όσο το δυνατόν περισσότερη επιστημονική ακεραιότητα, συχνά σε συνεργασία με όσους συμμερίζονταν τον σκεπτικισμό του για τον Λυσενκοϊσμό.
Μεταπολεμικά και η πτώση της επιρροής του Λυσένκο
Με το τέλος του πολέμου και τον τελικό θάνατο του Στάλιν το 1953, οι άκαμπτοι έλεγχοι της σοβιετικής επιστήμης άρχισαν να χαλαρώνουν και η επιστημονική κοινότητα είδε την ευκαιρία να επανεκτιμήσει κριτικά τον Λυσενκοϊσμό. Σταδιακά, οι θεωρίες του Trofim Lysenko απαξιώθηκαν, καθώς οι γενετιστές και οι βιολόγοι πίεσαν να επαναφέρουν τη «Μεντελική» γενετική και άλλες εμπειρικές μεθοδολογίες, τις οποίες είχαν κατασταλεί για χρόνια. Ο Aleksandr, έχοντας διατηρήσει κάποια απόσταση από τις ιδέες του αδελφού του, μπόρεσε να συμβάλει σ’ αυτή τη μεταστροφή, αν και τα σημάδια, τα οποία άφησαν οι ιδεολογικές μάχες του πολέμου, συνέχισαν να επηρεάζουν τη σοβιετική επιστήμη για δεκαετίες.
Η ιστορία των αδελφών Lysenko είναι μία απόδειξη της πολυπλοκότητας της επιστήμης υπό αυταρχική διακυβέρνηση και του προσωπικού κόστους της ιδεολογικής καταπίεσης. Η άνοδος και η πτώση του Trofim αποκαλύπτουν τους κινδύνους, που εγκυμονεί η διαπλοκή της επιστημονικής εργασίας με το άκαμπτο ιδεολογικό δόγμα, ενώ ο αγώνας του Aleksandr καταδεικνύει την ανθεκτικότητα όσων εργάζονται αθόρυβα για να υποστηρίξουν τις αρχές της εμπειρικής έρευνας, ακόμη και μπροστά σε τεράστια πίεση. Οι ζωές τους μαζί σκιαγραφούν μία εικόνα της ανθρώπινης πλευράς της ιδεολογικής σύγκρουσης στη Σοβιετική Ένωση. Σε μία περίοδος όπου η μάχη για την επιστημονική ακεραιότητα ήταν τόσο σκληρή όσο και οι μάχες στις γραμμές του μετώπου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ζορές Μεντβέντεφ (1971), Η Άνοδος και η Πτώση του Λυσένκο (οι συνέπειες του δογματισμού στην Επιστήμη) (μτφρ. Δανάη Μυλωνάκη), Αθήνα: έκδ. Ράππα
- Ethan Pollock (2008), Stalin and the Soviet Science Wars, εκδ: Princeton University Press
