Του Δημήτρη Μπουτσικάρη,
Όταν πιάνουμε την κουβέντα για τον κινηματογράφο μας έρχονται στο μυαλό όλοι αυτοί οι μεγάλοι σκηνοθέτες σαν τον Μπέργκμαν, τον Κιούμπρικ ή τον Κουροσάβα. Όμως, όταν η κουβέντα ξεφεύγει και καταλήγει στην εσωτερική αναζήτηση και στο πώς μπορεί να συνδυαστεί η ποίηση με τον κινηματογράφο, πρέπει να μιλήσουμε για τον Αντρέι Ταρκόφσκι.
Ο Αντρέι Ταρκόφσκι γεννήθηκε το 1932 στο Ζαβράγιε της τότε ΕΣΣΔ και πέθανε αυτοεξόριστος στο Παρίσι το 1986. Ο πατέρας του ήταν ο Ουκρανός ποιητής Αρσένυ Ταρκόφσκι, ο οποίος του μετέφερε έντονες επιδράσεις στο κινηματογραφικό του έργο. Σκηνοθέτησε μόνο 8 ταινίες από το 1960 ως το 1986, αλλά θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες όλων των εποχών, έχοντας λάβει Χρυσό Λέοντα στο διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου της Βενετίας το 1962 για Tα παιδικά χρόνια του Ιβάν και με τις ταινίες του. Επίσης, σύμφωνα με τη λίστα του κινηματογραφικού περιοδικού Sight and Sound το 2012, οι ταινίες Αντρέι Ρουμπλιόφ (1966), Καθρέφτης (1975) και Στάλκερ (1979) είναι μέσα στις 100 καλύτερες όλων των εποχών.
Το ιδιαίτερο στυλ του αγαπήθηκε από πολλούς που έψαχναν ταινίες με ένα βαθύτερο νόημα και μια βοήθεια για την καλύτερη κατανόηση του εαυτού τους. Χαρακτηριστικό των ταινιών του ήταν ο αργός ρυθμός και οι μακρές σε διάρκεια λήψεις, οι οποίες όμως έκρυβαν σε κάθε καρέ και ένα νόημα για τον θεατή. Ο Ιρανός σκηνοθέτης Αμπάς Κιαροστάμι είχε πει για τον Ταρκόφσκι: «Τα έργα του Ταρκόφσκι με χωρίζουν εντελώς από τη φυσική ζωή και είναι οι πιο πνευματικές ταινίες που έχω δει», ενώ ο μεγάλος Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχε εκθειάσει τον σοβιετικό σκηνοθέτη λέγοντας ότι: «Όταν η ταινία δεν είναι ντοκουμέντο, είναι όνειρο. Γι’ αυτό ο Ταρκόφσκι είναι ο μεγαλύτερος από όλους. Κινείται με τέτοια φυσικότητα στο δωμάτιο των ονείρων. Δεν εξηγεί. Τι να εξηγήσει άλλωστε; Είναι ένας θεατής, ικανός να σκηνοθετήσει τα οράματά του στα πιο δυσκίνητα, αλλά, κατά κάποιον τρόπο, στα πιο πρόθυμα μέσα. Όλη μου τη ζωή έχω σφυρηλατήσει τις πόρτες των δωματίων στα οποία κινείται τόσο φυσικά. Μόνο μερικές φορές κατάφερα να μπω μέσα».
Η πρώτη δημιουργική φάση της καλλιτεχνικής του πορείας διαμορφώθηκε στη Σοβιετική Ένωση, όμως η πορεία προς την ολοκλήρωση του θα συνέβαινε στη Δυτική Ευρώπη και θα ξεκινούσε με τη Νοσταλγία (1983). Το καλοκαίρι του 1979 ταξίδεψε στην Ιταλία, όπου γύρισε με τον φίλο του Τορίνο Γκέρρα το ντοκιμαντέρ Ταξίδι στο χρόνο (1983). Το 1980 θα επιστρέψει στην Ιταλία, όπου αυτός και ο Γκέρρα θα ολοκληρώσουν το σενάριο της Νοσταλγίας. Η επόμενη επιστροφή του θα πραγματοποιηθεί το 1982, όπου θα ξεκινήσουν τα γυρίσματα της ταινίας. Πρωταγωνιστές θα είναι η Ντομιτσιάνα Τζιορντάνο και ο Όλεγκ Γιανκόφσκι. Ο ρόλος του συγγραφέα Αντρέι Γκορτσάκοφ που θα ενσάρκωνε ο Γιανκόφσκι, προορίζονταν για τον Ανατόλι Σολονίτσιν, πρωταγωνιστή στα προηγούμενα αριστουργήματα του Ταρκόφσκι, όμως πέθανε από καρκίνο το 1982. Η ταινία γυρίστηκε εξ ολοκλήρου στην Ιταλία.
Η πλοκή αφορά το ταξίδι του συγγραφέα Αντρέι Γκορτσάκοφ στην Ιταλία για να ερευνήσει για την ζωή του Ρώσου συνθέτη Παβέλ Σοσνόφσκι, όπου ζούσε εκεί τον 18ο αιώνα και αυτοκτόνησε μόλις γύρισε στη Ρωσία. Εκεί με τη διερμηνέα του, μια Ιταλίδα την Ευγενία, θα ταξιδέψει στην Τοσκάνη, για να θαυμάσουν ένα έργο του αναγεννησιακού ζωγράφου Πιέρο Ντέλα Φραντσέσκα, όμως τελευταία στιγμή θα μετανιώσει να πάει, αφήνοντας μόνη της να πάει η Ευγενία. Στη συνέχεια, ο Αντρέι θα νιώσει πως δεν ανήκει εκεί και πρέπει να γυρίσει πίσω στη Ρωσία, προσβάλλοντας την Ευγενία με την ερωτική του απόρριψη προς αυτή.
Όμως θα γίνει φίλος με τον Ντομένικο, τον τρελό του χωριού και θα του διηγηθεί την τραγική ιστορία του, αλλά και πώς μπορεί να σώσει τον κόσμο, περνώντας μέσα από τα ιαματικά λουτρά νερά της Αγίας Αικατερίνης από τη μια μεριά στην άλλη ένα κερί χωρίς να σβήσει, κάτι το οποίο οι υπόλοιποι χωριανοί δεν τον αφήνουν να κάνει υπό το φόβο μήπως πνιγεί. Ο Αντρέι είναι έτοιμος να επιστρέψει όμως μαθαίνει από την Ευγενία για την αυτοπυρπόληση του Ντομένικο σε μια πλατεία στη Ρώμη μετά από τρεις μέρες συνεχόμενων φλογερών λόγων. Τότε ο Αντρέι θα βρεθεί με ένα δίλημμα το οποίο θα τον οδηγήσει στη δικιά του λύτρωση.
Η Νοσταλγία είναι μια ταινία η οποία μιλάει για την αποξένωση, την αμετάφραστη σε λέξεις ποιητική φύση της τέχνης, αλλά και της εσωτερικής ανάγκης για την επιστροφή στο σπίτι ή σε κάτι οικείο που θα το θεωρήσουμε σπίτι. Η ταινία πιάνει θέματα, όπως της θρησκείας και της μητρότητας, και τα αντιπαραθέτει. Μία δυναμική γυναίκα σαν την Ευγενία θα αρνηθεί κάθε σχέση με τον Θεό ή με το να κάνει παιδί, βλέποντας απεγνωσμένες γυναίκες να προσεύχονται για την σύλληψη κάποιου παιδιού. Όμως, η κινηματογραφική απεικόνιση της Ευγενίας στον φακό θα θυμίσει την Παναγία με τον Ταρκόφσκι να δημιουργεί μια αντιθετική σύνδεση.
Σημαντικό ρόλο στο έργο θα παίξει ο χαρακτήρας του Ντομένικο, που λόγω των μεταποκαλυπτικών παραισθήσεων του και της καταπίεσης της οικογένειάς του από τον ίδιο, θεωρούταν τρελός. Όμως, ο Αντρέι θα βρει στο πρόσωπο του Ντομένικο έναν άνθρωπο που διαθέτει μεγάλα αποθέματα πίστης. Ο σκοπός του Ντομένικο να περάσει με ένα αναμμένο κερί μέσα από τα λουτρά της Αγίας Αικατερίνης προκαλεί θαυμασμό στον Αντρέι, όμως δεν υπόσχεται καθαρά πως θα το έκανε ίδιο. Ο Ντομένικο θα μιλήσει με την πιο κοφτερή γλώσσα, καβάλα πάνω στο άγαλμα του μεγάλου στωικού φιλοσόφου και Ρωμαίου αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου, ως άξιος συνεχιστής του, και θα βάλει τέλος στη ζωή του καίγοντας τον εαυτό του, ως θυσία για ένα ουτοπικό μέλλον με ύψιστο αγαθό την αδελφότητα, υπό τους ήχους της 9ης συμφωνίας του Μπετόβεν. Ο παραλληλισμός είναι εμφανής με την αυτοκτονία του Ρώσου συνθέτη του 18ου αιώνα, Πάβελ Σοσνόφσκι.
Το αποχαιρετιστήριο τηλεφώνημα της Ευγενίας και τα νέα που του είπε για τον Ντομένικο, θα οδηγήσει τον Αντρέι Γκορτσάκοφ να πραγματοποιήσει την υπόσχεση που έδωσε στον Ντομένικο. Σε μια σκηνή που θα διαρκέσει εννέα λεπτά, ο Αντρέι θα προστατεύει το κερί, ώστε να μην σβήσει και θα προσπαθήσει να περάσει από τα λουτρά από τη μια άκρη στην άλλη, και όποτε σβήνει η φλόγα να ξαναρχίζει από την αρχή. Και όμως για κάτι το οποίο δεν είχε καμία σημασία για τον ίδιο, μπόρεσε και πέρασε τη φλόγα αναμμένη μετά από επαναλαμβανόμενες φορές που του είχε σβήσει. Το τέλος της διαδρομής θα τον βρει εξουθενωμένο, καταβεβλημένο από αρρώστια και μπροστά στο θάνατο του. Ο άθλος του είχε ολοκληρωθεί. Ο Ταρκόφσκι είχε πει για αυτή τη σκηνή πως ήθελε να δείξει όλη την πορεία της ανθρώπινης ζωής σε αυτό το μικρό χρονικό διάστημα, από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο.
Η πρώτη ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι έξω από τη Ρωσία είναι από αυτές που μιλούν για τον νόστο στην Ιθάκη του καθενός η οποία μάλλον έχει πλαστεί ιδανικά στη φαντασία του κάθε ανθρώπου. Η ταινία αυτή είναι μια πνευματική παρακαταθήκη ως οδηγός για το ταξίδι στη ζωή, αλλά και μια γέφυρα με το παρελθόν. Ένα αριστούργημα του παγκόσμιου κινηματογράφου, ένα κινηματογραφικό ποίημα, μία ταινία που όλοι μας αξίζει να δούμε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ταρκόφσκι Αντρέι (2006), Ταρκόφσκι: Μαρτυρολόγιο – Ημερολόγια 1970 – 1986, Αθήνα Εκδόσεις Ίνδικτος
- 16 Legendary Filmmakers Praised by Other Great Directors, world.pulse.rs, διαθέσιμο εδώ.
