Της Κωνσταντίνας Στάμου,
Το φετινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, που διεξήχθη από τις 7 έως τις 17 Μαρτίου, τέλεσε φέτος την καθιερωμένη του εμφάνιση στα καλλιτεχνικά δρώμενα με θέμα το queer στην τέχνη. Ο όρος queer είναι συμπεριληπτικός όρος για όλα τα μη ετεροφυλόφιλα (ή cisgender) άτομα. Αναπτύχθηκε στη δεκαετία των 80s και 90s στις Η.Π.Α. και τη Βρετανία και χρησιμοποιούταν, ως χαρακτηρισμός, για όλα τα άτομα που εναντιώνονταν στις κοινωνικές νόρμες. Στη χώρα μας το εντοπίζουμε να εμφανίζεται πριν από περίπου μια δεκαπενταετία.
Η επιδίωξη συμπεριληπτικότητας του Φεστιβάλ προκάλεσε αντιδράσεις στο κοινό, έτσι ώστε να μην εκλείπουν αυτοί που καταδίκασαν την ιδέα αυτή ως παραπλανητική, ειδικά για τη νέα γενιά. Ωστόσο, στο φετινό του σύγγραμμα Citizen Queer το Φεστιβάλ απαντά: «Νιώθουμε πως ο κινηματογράφος έχει κάτι που τον κάνει να συνδέεται άρρηκτα με τη διεκδίκηση και την προάσπιση δικαιωμάτων: επειδή είναι η τέχνη μέσω της οποίας τα πράγματα, οι άνθρωποι, οι ιδέες, τα συναισθήματα, καθίστανται ορατά. Επειδή —ειδικά στην περίπτωση του ντοκιμαντέρ– γίνεται η αυτοσυνείδηση της πραγματικότητας, η ματιά που ρίχνει ο κόσμος στον εαυτό του και τον αναγνωρίζει. Δικαίωμα να υπάρχεις για σένα και για το βλέμμα του άλλου, ισότιμα, χωρίς εξαιρέσεις – αυτή ήταν ανέκαθεν η αλήθεια και η ηθική της κινηματογραφικής εικόνας» γράφει χαρακτηριστικά η Ελίζ Ζαλαντό.
Η τέχνη ίσως είναι ο καλύτερος καθρέφτης της κοινωνικής πραγματικότητας, την οποία πολλές φορές επιλέγουμε να απαρνηθούμε, καθώς μας είναι δύσκολη η κατανόησή της. Η τέχνη, όμως, πάντα οφείλει να είναι αντικειμενική και ελεύθερη. Το είδος του ντοκιμαντέρ, καθώς ήδη έχει αναφερθεί, είναι το ιδανικότερο μέσω προβολής των κοινωνικών καταστάσεων. Και αυτό γιατί ακόμα κι η ορολογία του στηρίζεται στη θέαση τους είδους αυτού ως μια «καλλιτεχνική αναπαράσταση της πραγματικότητας». Τα ντοκιμαντέρ που παρουσίασε το Φεστιβάλ είχαν αναφορές σε όλους τους τομείς του queer. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ντοκιμαντέρ ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ: Η ιστορία μιας επανάστασης (=Να κοιμάσαι στο στήθος του), το οποίο πραγματεύονταν την ιστορία του πρώτου ελληνικού ΛΟΑΤΚΙ+ κίνημα στην Ελλάδα, το 1977.
Αφορμή στάθηκε ένα νομοσχέδιο που οδήγησε στην ένωση ομοφυλόφιλων και τρανς ατόμων. Παρουσιάζεται, επιγραμματικά, η επίδραση του ΑΚΟΕ σε συνεργασία με το περιοδικό Αμφί στον τρόπο που η ελληνική κοινωνία αλλά κι η ίδια η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα αντιμετώπιζαν αυτήν την κοινωνική ομάδα. Ένα άλλο ντοκιμαντέρ ξεχώρισε ανάμεσα στα υπόλοιπα ήταν το Κάτω από το χαλί του Χόλυγουντ που με παρεμβολές σκηνών από διαχρονικές ταινίες αλλά και πολιτικές διαλέξεις παρουσίασε τον τρόπο που ο κινηματογράφος απεικόνιζε τα ομοφυλόφιλα άτομα και τους απέδιδε κυρίως τραγελαφικά χαρακτηριστικά έως και τη δεκαετία του 1920.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 η καθολική εκκλησία αντιλήφθηκε την επιρροή που ασκούσε ο κινηματογράφος στην κοινή γνώμη και σε συνεργασία με πολιτικά πρόσωπα συντάχτηκε ο «κώδικας Χέηζ», που απαγόρευε σκηνές πάθους και ομοφυλοφιλίας καθώς θεωρήθηκε διαστροφή. Τα λόγια της ηθοποιού Λίλυ Τόμπλιν, εδώ, θεωρούνται αξιοσημείωτα.
Συγκεκριμένα, τόνισε «το Χόλυγουντ, ο μεγάλος δημιουργός μύθων, δίδαξε τους ετεροφυλόφιλους πως να βλέπουν τους ομοφυλόφιλους και, παράλληλα, δίδαξε τους ομοφυλόφιλους πως να βλέπουν τον αυτό τους». Έπειτα, παρατηρούμε διάφορα καλλιτεχνικά τεχνάσματα που «σκαρφίζονταν» οι δημιουργοί για την είσοδο τέτοιων σκηνών στα έργα τους αλλά με τέτοιο τρόπο που τα διατηρούσαν στην αφάνεια. Το ντοκιμαντέρ βασίζεται στο βιβλίο του Αμερικανού Vito Russo. Το ντοκιμαντέρ Queer Japan μας ταξιδεύει στη σύγχρονη Ιαπωνία που, σαν να παρατηρούμε από μια «κλειδαρότρυπα», ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια μας μια ξενάγηση σε παρελάσεις και πάρτι ανθρώπων της ΛΑΟΤΚΙ+ κοινότητας.
Απώτερος σκοπός τους να εμφανίσουν τον πραγματικό τους εαυτό έστω και στις σκιές αψηφώντας τις κοινωνικές νόρμες. Τέλος, το ντοκιμαντέρ Η βασίλισσα (The Queen) του Φρανκ Σάιμον από το 1968 μας μετατοπίζει στο Δημαρχείο του Μανχάταν, στα παρασκήνια ενός διαγωνισμού drag queen. Με βασικό πρόσωπο του ντοκιμαντέρ του την Σαμπρίνα (ή αλλιώς Τζακ) ο Σάιμον μας παρουσιάζει σκηνές από την προετοιμασία των διαγωνιζόμενων και την έκφρασή τους μέσω του μακιγιάζ και της ενδυματολογίας.
Το Φεστιβάλ, φυσικά, φιλοξένησε ένα πλήθος από ντοκιμαντέρ και καλλιτέχνες που μέσα από τις ταινίες μας μίλησαν αλλά κυρίως μας εκφράστηκαν πραγματικά και απροκάλυπτα. Προβλήθηκαν ντοκιμαντέρ διαφόρων θεματικών όπως φεμινισμός και εγκώμια σε ζωές άλλων καλλιτεχνών. Τιμώμενο πρόσωπο του Φεστιβάλ ήταν ο Δημήτρης Παπαϊωάννου με τις ταινίες Nowhere-Director’s Cut και Πρώτη Ύλη, ολόκληρο το έργο σε δεκαεπτά λεπτά. Επίσης, αφιέρωμα διοργανώθηκε και για τον καλλιτέχνη Φερνάντο Τρουέμπα με την προβολή των ταινιών Calle 54, Πυροβόλησαν τον πιανίστα και Τσίκο και Ρίτα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Τα βραβεία του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, festival.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Άλλο gay, άλλο queer, in.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Προέλευση, θεματολογία/μορφές, είδη αφήγησης, Στάδια δημιουργίας, Σχολή Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ, Α.Π.Θ., Δρ. Ελισάβετ Γεωργιάδου.
