Της Μιχαέλας Βαλερά,
86 δισεκατομμύρια νευρώνες επί 8 δισεκατομμύρια – τουλάχιστον – ενσυνείδητοι δίνουν γινόμενο αριθμητικά ίσο με τις πιθανές, ξεχωριστές απαντήσεις που μπορείς να λάβεις διερωτώμενος, αρχικά τον εαυτό σου, τι σημαίνει συνείδηση. Το παράδοξο δεν τελειώνει εκεί, αφού κάθε είδους σιβυλλικής απάντησης είναι αποδεκτή και μάλιστα χρήσιμη, όταν, ακόμη και μεταξύ ερευνητών, ο ανταγωνισμός για την επικράτηση της ορθότερης θεωρίας είναι πιο κραταιός από ποτέ. Στα πλαίσια του υλισμού, η συνείδηση λαμβάνει υπόσταση φυσικής οντότητας, αλλά, δυστυχώς, κανένας επιστήμονας δεν είναι ακόμη σε θέση να επιβεβαιώσει καθολικά τη φύση της και από πού προέρχεται. Θα προλάβουμε, εν τέλει, να ζήσουμε τη συμφωνία εκεχειρίας για το μονοπώλιο της θεωρίας που θα δώσει την απάντηση στο πρωτόπλαστο αυτό ερώτημα;
Μια πρωταρχική υπόθεση των επιστημόνων ήταν ότι περιοχές του εγκεφάλου που χαρακτηρίζονται από πληθώρα νευρικών συνάψεων είναι πιο πιθανό να ευθύνονται για αυτό που χαρακτηρίζουμε ως συνειδητές εμπειρίες. Μια ακόμα παραδρομή από αυτό που θεωρούμε ως το πιο αναμενόμενο δεν μας φέρνει προ εκπλήξεως όταν πρόκειται για τον εγκέφαλο –ένα δίκτυο τρισεκατομμυρίων νευρικών συνδέσεων. Η ανθρώπινη παρεγκεφαλίδα, παρόλο που αποτελείται από τα ¾ των νευρώνων του εγκεφάλου μας, απενοχοποιείται από κάθε συνειδησιακή ευθύνη. Αντίθετα, επιστήμονες παρατήρησαν πως βλάβες σε περιοχές του θαλάμου ή του εγκεφαλικού στελέχους ευθύνονται για μόνιμη απώλεια των αισθήσεων. Ωστόσο, το πρόβλημα δεν θα ήταν φυσικά τόσο απλό, αφού, όπως αποδείχθηκε, μέσω μηχανισμών αποκρυπτογράφησης του ανθρώπινου εγκεφάλου, όπως το TMS (transcranial magnetic stimulation) και το EEG (electroencephalography), η συνείδηση πιθανώς να εξαρτάται από τους διαφορετικούς τρόπους επικοινωνίας των επιμέρους τμημάτων του εγκεφάλου.
Το επόμενο βήμα των ερευνητικών πορειών ήταν η διατύπωση θεωριών που να μπορέσουν να περάσουν από το στάδιο της συσχέτισης στην τελική εξήγηση, μια προσπάθεια εκ των οποίων ήταν και η διατύπωση της θεωρίας της προγνωστικής επεξεργασίας (predictive processing theory). Σύμφωνα με την τελευταία, ο εγκέφαλος λειτουργεί ως μια μηχανή επεξεργασίας των αισθητήριων ερεθισμάτων, που, σύμφωνα με προηγούμενες εμπειρίες και προσδοκίες, μπορεί και ερμηνεύει τα διφορούμενα αισθητηριακά δεδομένα. Προσπαθεί, δηλαδή, να διευκρινίσει τις αιτίες των αισθητηριακών εισροών και μοιάζει σαν το παράθυρο στον κόσμο, με τις αισθήσεις να λειτουργούν ως τα διαφανή τζάμια. Στην πράξη, η συνείδηση δεν έχει μια παθητική διάσταση, αλλά δημιουργείται μέσω της ενεργής αντίληψής μας.
Σίγουρα, όμως, δεν θα έλειπαν και θεωρίες – κυματοθραύστες που θα έθεταν σε αμφισβήτηση την υποκειμενική φύση της συνείδησης, έτσι όπως την έχουμε στο μυαλό μας. Οι θεωρίες ανώτερης τάξης (higher order theory), για παράδειγμα, βασίζονται στην αντίληψη ότι αυτό που κάνει τη γνώση συνειδητή είναι η μέτα-αναπαράστασή της σε περιοχές του εγκεφάλου υψηλότερης τάξης. Η ολοκληρωμένη θεωρία πληροφοριών (integrated information theory), από την άλλη, είναι ένα μαθηματικό μοντέλο που υπαινίσσεται πως κάθε πολύπλοκο σύστημα –ακόμη και ένα ηλεκτρόνιο– μπορεί να έχει συνείδηση αρκεί να έχει την κατάλληλη δομή πληροφορίας. Εξίσου ενδιαφέρουσα φαίνεται και η θεωρία επαναλαμβανόμενης επεξεργασίας (recurrent processing theory) που υποδηλώνει πως η συνείδηση απαιτεί μια ροή πληροφορίας από τις περιοχές ανώτερης τάξης στις χαμηλότερης και αντιστρόφως. Οι τάξεις του εγκεφάλου χαρακτηρίζονται ανώτερης ή χαμηλότερης τάξης ανάλογα με την πολυπλοκότητα των διεργασιών που επιτελούν και εντοπίζονται σε συγκεκριμένες περιοχές.
Επόμενος στόχος, λοιπόν, είναι η δοκιμή εξακρίβωσης των θεωριών. Η δυσκολία αυξάνεται όμως, καθώς η δόμηση πειραμάτων που να επιβεβαιώνουν την αρχική θεωρία είναι ο εύκολος δρόμος. Η πολυπλοκότητα του ζητήματος συνεπάγεται και μια εξίσου πολύπλοκη λύση στην προσπάθεια ανεύρεσης της αλήθειας, γεγονός που σίγουρα δεν μπορεί να συμβεί με τη θεμελίωση μίας και μοναδικής θεωρίας. Η συνεργατικότητα μεταξύ των θεωριών και πρωτίστως μεταξύ των επιστημονικών ομάδων οφείλει να αποτελέσει τον αυτοσκοπό, εκμεταλλευόμενοι πολλά επιστημονικά πεδία. Πάντως το μόνο σίγουρο είναι πως ένα και μοναδικό πετυχημένο πείραμα δεν μπορεί να υποστηρίξει το ολικό φορτίο της αποκρυπτογράφησης της συνείδησης.
Πιθανολογώ πως το πιο πιθανό σενάριο είναι μάλλον ότι η συνείδηση δεν αποτελεί τίποτα πέρα από μια ψευδαισθητική αντίληψη που η φύση μας προσέδωσε κατά την εξελικτική πορεία ως πλεονέκτημα στον διαρκή αγώνα της επιβίωσης. Αν κάτι τέτοιο ισχύει, πόσο αυτό μπορεί να επηρεάσει τη φύση των θεωριών που στηρίζονται στην υποκειμενικότητα της συνείδησης; Μήπως οι πιο ορθολογικές και μαθηματικές προσεγγίσεις του ζητήματος να είναι τελικά αυτό που ψάχνουμε από την πρώτη μέρα που ξεκίνησαν οι ενδοιασμοί μας;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Consciousness, NewScientist. Διαθέσιμο εδώ
- The consciousness wars: can scientists ever agree on how the mind works?, Nature. Διαθέσιμο εδώ
