“Being John Malkovich” (1999): Η απελευθέρωση μέσα από τη μεταμόρφωση και ο δυϊσμός του Καρτέσιου

Της Ιωάννας Λογάρου,

Στο πρώτο του σεναριακό εγχείρημα, ο Αμερικανός Charlie Kaufman συνεργάστηκε με τον Spike Jonze για τη δημιουργία του “Being John Malkovich”. Τα θέματα που προσεγγίζει η ταινία ποικίλουν, καθώς θίγεται η έννοια της προσωπικής ταυτότητας, της σεξουαλικότητας, της μεταμόρφωσης σε κάποιον άλλον, καθώς και η αναζήτηση της απόλυτης ευτυχίας.

Η ταινία αρχικά μας δείχνει τη ζωή ενός περιθωριακού και εγωπαθή μαριονετίστα, του Craig, ο οποίος δείχνει απογοητευμένος, καθώς το έργο του δεν αναγνωρίζεται με αποτέλεσμα να είναι άνεργος. Η σχέση του με τη γυναίκα του, Lotte, είναι επίσης προβληματική, μιας και δεν υπάρχει αμοιβαίο ενδιαφέρον μεταξύ τους. Μάλιστα, η Lotte φαίνεται ιδιαίτερα παραιτημένη από οποιαδήποτε επικοινωνία με ανθρώπους, εξού και η συνεχής ενασχόλησή της με δύο κατοικίδια, έναν χιμπατζή και έναν παπαγάλο. Σύντομα, ο Craig προσλαμβάνεται σε μία ιδιόρρυθμη εταιρεία με το γραφείο του να βρίσκεται κυριολεκτικά ανάμεσα στον 7^ο και 8^ο όροφο και όλοι όσοι δουλεύουν εκεί χρειάζεται να περπατούν σκυφτοί ώστε να χωρούν. Μία μέρα, λοιπόν, ο Craig ανακαλύπτει μία μικροσκοπική πόρτα, στην οποία, αφού εισέλθει, βρίσκεται ξαφνικά στο μυαλό του John Malkovich για 15 λεπτά. Έτσι, ο Craig μπορεί να παρακολουθεί ό,τι συμβαίνει στη ζωή του διάσημου ηθοποιού, με τη δική του οπτική γωνία, έχοντας πλήρη συνείδηση πως βρίσκεται στο μυαλό κάποιου άλλου. Παράλληλα με την άφιξή του στην εταιρεία, ο Craig εκδηλώνει το ερωτικό του ενδιαφέρον για τη Maxine, η οποία δεν αισθάνεται έλξη για αυτόν και τον απορρίπτει.

Όταν και η Maxine ανακαλύπτει την ύπαρξη αυτής της πύλης, δημιουργεί μαζί με τον Craig μία επιχείρηση, στην οποία χρεώνουν 200 δολάρια όποιον θέλει να μπει στο μυαλό του John Malkovich για 15 λεπτά. Σε αυτό το σημείο, να σημειωθεί πως η Maxine δεν εισέρχεται ποτέ σε αυτήν την πύλη. Ωστόσο, αυτό το κάνει η σύζυγος του Craig, Lotte, και η πράξη αυτή αποτελεί αφορμή για τη σεξουαλική της αφύπνιση, καθώς ερωτεύεται τη Maxine. Έπειτα, αμφιταλαντεύεται για την τρανσέξουαλ φύση της και επιδιώκει να διεκδικήσει τη Maxine μέσα από το σώμα του John Malkovich, ακολουθεί, δηλαδή, παρόμοια τακτική με αυτή του συζύγου της.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αλλαγές που επέρχονται στη ζωή των Craig, Lotte, Maxine και Malkovich λόγω της πύλης αυτής. Όλοι τους επιζητούν την αληθινή ευτυχία. Ο Craig δεν προσλαμβάνει κάτι τέτοιο από την τωρινή του ζωή, κάτι που θεωρεί ότι οφείλεται σε εκείνον, καθώς μόλις εισέρχεται και χειρίζεται το μυαλό του Malkovich καταφέρνει να πολιορκήσει τη Maxine και να την αφήσει έγκυο, αλλά και να γίνει επιτυχημένος μαριονετίστας. Παρόλα αυτά, η εμμονική του προσπάθεια να ελέγξει το μυαλό του Malkovich, με ό,τι συνέπεια έχει αυτό στις ζωές των υπολοίπων, έχει δυσάρεστο αντίκτυπο, καθώς στο τέλος της ταινίας ο ήρωας εισέρχεται στο σώμα ενός μικρού παιδιού, του παιδιού της Maxine. Εκεί παρατηρεί, δίχως να έχει τη δυνατότητα να το ελέγξει, τη Lotte και τη Maxine να ζουν ευτυχισμένες, ως ζευγάρι πλέον, λίγα χρόνια αργότερα. Η παθιασμένη επιθυμία του Craig να ελέγχει τον Malkovich μοιάζει με τους χειρισμούς που κάνει στις μαριονέτες και δείχνει την αδυναμία του να δρα υπεύθυνα και συνειδητά ως ο πραγματικός του εαυτός.

Επιπλέον, η Lotte, αφού εισέλθει στο σώμα του Malkovich, ανακαλύπτει μία διαφορετική πτυχή του εαυτού της που αλλάζει ριζικά τη ζωή της. Αισθάνεται απελευθερωμένη στο σώμα του διάσημου ηθοποιού και τρέφει ερωτικά συναισθήματα για τη Maxine, καταλήγοντας στο τέλος μαζί της. Παρατηρούμε, λοιπόν, μία ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη οπτική της ιδέας της ελευθερίας. Βλέπουμε ότι για τον Craig και τη Lotte, ο μόνος τρόπος να αισθανθούν απελευθερωμένοι είναι στο σώμα ενός άλλου. Γεννάται, λοιπόν, το ερώτημα: Πότε είμαστε πραγματικά ελεύθεροι; Εγκλωβισμένοι στο δικό μας σώμα και βίο ή μεταμορφωμένοι σε κάποιον άλλο; Γιατί ο άνθρωπος να μην μπορεί να αισθανθεί ευτυχία και ικανοποίηση μέσα του και επιθυμεί να «κλέψει» την ταυτότητα ενός άλλου;

Την πιο βασανιστική εμπειρία φαίνεται να έχει ο ίδιος ο Malkovich, καθώς, όταν ανακαλύπτει την ύπαρξη αυτής της πύλης, εισέρχεται στο μυαλό του. Φυσιολογικά θα αναμέναμε ο Malkovich έπειτα από αυτό το εγχείρημα να ζει κανονικά τη ζωή του, χωρίς καμία διαφορά. Αντί αυτού, εισέρχεται σε έναν παρανοϊκό κόσμο στον οποίο όλοι έχουν το πρόσωπο του ίδιου, οι κατάλογοι του εστιατορίου γράφουν μόνο το όνομά του, το οποίο όλοι αποκαλούν. Έπειτα από τα αναμενόμενα 15 λεπτά της διαδικασίας αυτής, ο Malkovich περιγράφει πόσο οδυνηρό ήταν αυτό που έζησε. Το βασικό ερώτημα είναι, γιατί ο Malkovich μπαίνοντας στο μυαλό του βίωσε κάτι διαφορετικό από ό,τι περίμενε; Έβλεπε, δηλαδή, γύρω του άτομα με το δικό του πρόσωπο, αλλά αδυνατούσε να αλληλεπιδράσει και να αναγνωρίσει οποιονδήποτε άλλον πέραν του εαυτού του. Μία πιθανή εξήγηση για το παραπάνω φαινόμενο, έγκειται στο ότι η πύλη αυτή στην πραγματικότητα αφορούσε τον δρόμο προς την αυτοσυνείδηση. Προκύπτει, λοιπόν, ένα επιπλέον συμπέρασμα, εφόσον η εμπειρία του Malkovich ήταν τόσο εξουθενωτική, το να αποκτάς αυτοσυνείδηση είναι επίσης τρομερό, καθώς μειώνει την ουσιαστική μας σύνδεση με τον άλλον και μας καθιστά απόλυτα εσωστρεφείς και σολιψιστές.

Πέρα από τα ερωτήματα αυτά, η βασική θεματική της ταινίας περιτριγυρίζεται από το πώς βιώνουν οι άνθρωποι την εμπειρία του να ζουν με την οπτική γωνία κάποιου άλλου, διαχωρίζοντας, λοιπόν, το σώμα τους από τον νου. Μία τέτοια διαίρεση είχε διατυπωθεί από τον Γάλλο φιλόσοφο Rene Descartes τον 17^ο αιώνα. Αναγνωρισμένος για τη γνωστή του φράση «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» διαχώρισε μέσω της θεωρίας του: τον νου ως μία άυλη ουσία που χαρακτηρίζεται από λογική σκέψη, αίσθηση, φαντασία και βούληση από την ύλη του σώματος που καταλαμβάνει θέση στον χώρο και μπορεί να διαιρεθεί σε διακριτά μέρη. Ωστόσο, στη θεωρία αυτή του δυϊσμού ο Καρτέσιος υποστηρίζει ότι ο ανθρώπινος νους επηρεάζει αιτιωδώς το σώμα, αναδεικνύοντας τη θεωρία της αλληλεπιδραστικότητας. Για παράδειγμα, η θέληση για περπάτημα θα οδηγήσει στο κούνημα του ποδιού. Η αλληλεπιδραστικότητα αυτή προβλημάτισε τον φιλόσοφο ως προς το πώς είναι δυνατή αυτή η αιτιώδης αλληλεπίδραση.

Στο βιβλίο του Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας (1644) και συγκεκριμένα στον 6^ο στοχασμό διαβάζουμε το εξής απόσπασμα: «και από την άλλη πλευρά έχω μια σαφή και διακριτή ιδέα για τον εαυτό μου, στον βαθμό που είμαι απλώς ένα σκεπτόμενο, μη εκτεταμένο πράγμα [δηλαδή ένας νους], και από την άλλη πλευρά έχω μια διακριτή ιδέα για το σώμα, στον βαθμό που αυτό είναι απλώς ένα εκτεταμένο, μη σκεπτόμενο πράγμα. Και κατά συνέπεια, είναι βέβαιο ότι είμαι πραγματικά διακριτός από το σώμα μου και μπορώ να υπάρχω χωρίς αυτό». Το επιχείρημα δίνεται από την προοπτική του πρώτου προσώπου (όπως και ολόκληροι οι στοχασμοί 1-6). Αυτό το «εγώ» είναι, φυσικά, ο Descartes στον βαθμό που είναι ένα σκεπτόμενο πράγμα ή νους, και το επιχείρημα προορίζεται να λειτουργήσει για οποιοδήποτε «εγώ» ή νου. Ο δυϊσμός, λοιπόν, νους-σώματος στην αρχική και πιο ριζοσπαστική του διατύπωση, αποτελεί τη φιλοσοφική άποψη ότι ο νους και το σώμα —ή η ύλη— είναι θεμελιωδώς διακριτά είδη ουσιών ή φύσεων. Αυτή η εκδοχή, συχνά αποκαλείται δυϊσμός της ουσίας και υπονοεί ότι ο νους και το σώμα όχι μόνο διαφέρουν ως προς το νόημα, αλλά αναφέρονται σε διαφορετικά είδη οντοτήτων. Έτσι, ένας δυαλιστής νου-σώματος (ουσίας) θα αντιτασσόταν σε κάθε θεωρία που ταυτίζει τον νου με τον εγκέφαλο, ο οποίος νοείται ως φυσικός μηχανισμός.

Ωστόσο, μια άλλη δυαλιστική θεωρία της ουσίας είναι ο Επιφαινομεναλισμός, ο οποίος συμφωνεί με άλλες θεωρίες θεωρώντας ότι τα νοητικά γεγονότα και τα φυσικά γεγονότα είναι διαφορετικά. Ο Επιφαινομεναλισμός θεωρεί, ωστόσο, ότι οι μόνες πραγματικές αιτίες είναι τα φυσικά γεγονότα, με το νου ως υποπροϊόν. Τα νοητικά γεγονότα φαίνονται αιτιακά αποτελεσματικά επειδή ορισμένα νοητικά γεγονότα συμβαίνουν ακριβώς πριν από ορισμένα φυσικά γεγονότα και επειδή οι άνθρωποι αγνοούν τα γεγονότα στον εγκέφαλο που τα προκαλούν πραγματικά. Για τη συγκεκριμένη ταινία, ποιά από τις δύο θεωρίες είναι επικρατέστερη; Η αρχική που στηρίζει ο Descartes για την επιρροή του νου στο σώμα ή αυτή του Επιφαινομεναλισμού, που θεωρεί μονόδρομη την επιρροή του σώματος στο νου;

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Being John Malkovich, wikipedia.org, Διαθέσιμο εδώ.
• Sixth Meditation: The existence of material things, bpb-us-w2.wpmucdn.com, Διαθέσιμο εδώ.