Της Ιωάννας Μέγα,
Ο χημειο-εγκέφαλος (CRCI) είναι ένας κοινός όρος που χρησιμοποιείται από τους επιζώντες του καρκίνου, για να περιγράψει προβλήματα σκέψης και μνήμης που μπορεί να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια ή/και μετά τη θεραπεία του καρκίνου. Ο χημειο-εγκέφαλος μπορεί, επίσης, να ταυτιστεί και με την «εγκεφαλική ομίχλη», γνωστική εξασθένηση που σχετίζεται με τον καρκίνο ή γνωστική δυσλειτουργία. Ο χημειο-εγκέφαλος είναι μια παρενέργεια που δεν είναι εύκολο να δει κανείς, όπως άλλες αλλαγές του σώματος, συμπεριλαμβανομένης της τριχόπτωσης ή των δερματικών αλλαγών. Προς το παρόν, οι αιτίες των προβλημάτων συγκέντρωσης και μνήμης δεν είναι επαρκώς κατανοητές. Είναι πιθανό να υπάρχουν πολλές αιτίες που συμβάλλουν στην εμφάνιση του CRCI.
Τι ακριβώς, όμως, είναι ο χημειο-εγκέφαλος και πόσο διαρκεί;
Οι περισσότεροι επιστήμονες ορίζουν το CRCI ως μείωση της νοητικής «ευκρίνειας», προβλήματα μνήμης, δυσκολία στην ολοκλήρωση των εργασιών, τη συγκέντρωση ή και στην εκμάθηση νέων δεξιοτήτων. Αυτές οι νοητικές αλλαγές μπορεί να κάνουν τους ανθρώπους να μην μπορούν να εκτελέσουν συνήθεις δραστηριότητες, όπως η σχολική απόδοση, η εργασία και οι κοινωνικές δραστηριότητες. Παρόλα αυτά, δεν αναπτύσσουν όλοι οι καρκινοπαθείς CRCI μετά από χημειοθεραπεία. Η συχνότητα εμφάνισης CRCI είναι περίπου 17% έως 70% και έχει φτάσει ακόμα και το 75% σε ασθενείς με καρκίνο του μαστού.
Το CRCI μπορεί να εμφανιστεί σε πολλούς τύπους καρκίνου, όπως ο καρκίνος του μαστού, ο καρκίνος του πνεύμονα, η λευχαιμία, το λέμφωμα, ο καρκίνος του παχέος εντέρου, ο καρκίνος των ωοθηκών, ο καρκίνος του προστάτη και ο καρκίνος των όρχεων. Οι νοητικές αλλαγές διαρκούν μόνο για μικρό χρονικό διάστημα. Άλλοι μπορεί να έχουν μακροχρόνιες ή καθυστερημένες ψυχικές αλλαγές. Το πόσο διαρκεί ο χημειο-εγκέφαλος είναι μία σημαντική παράμετρος όσον αφορά τον βαθμό που επηρεάζει την ποιότητα ζωής ενός ατόμου. Οι περισσότερες θεραπείες για τον καρκίνο, συμπεριλαμβανομένων των συμβατικών χημειοθεραπειών και νεότερων θεραπειών, όπως η ανοσοθεραπεία, σχετίζονται με σοβαρές, μερικές φορές μακροχρόνιες ή μη αναστρέψιμες παρενέργειες.
Παθοφυσιολογία
Πολλαπλοί μηχανισμοί εμπλέκονται στη γνωστική εξασθένηση σε ασθενείς με καρκίνο, οι περισσότεροι αναφέρονται στην άμεση νευροτοξικότητα των χημειοθεραπευτικών φαρμάκων, στη διαμεσολαβούμενη ανισορροπία κυτοκινών, στο οξειδωτικό στρες και στις αλλαγές στα επίπεδα των ορμονών. Επιπλέον, η κόπωση, ο ύπνος, το γνωστικό απόθεμα και η ψυχική κατάσταση των ασθενών παίζουν, επίσης, σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του CRCI. Η μειωμένη νευρογένεση είναι ο πιο συχνά μελετημένος μηχανισμός για τον χημειο-εγκέφαλο.
Αίτια
Ο χημειο-εγκέφαλος συνδέεται συχνότερα με τη χημειοθεραπεία, αλλά και άλλες θεραπείες, όπως η ορμονοθεραπεία, η ακτινοβολία και η χειρουργική επέμβαση. Ωστόσο, ο υποκείμενος μηχανισμός του χημειο-εγκεφάλου παραμένει ελάχιστα κατανοητός. Έρευνες αποδεικνύουν ότι ορισμένοι τύποι καρκίνου μπορούν να παράγουν χημικές ουσίες που επηρεάζουν τη μνήμη. Επιπλέον, έχει μελετηθεί πως οι καρκινικοί όγκοι που ξεκινούν από τον εγκέφαλο ή εξαπλώνονται στον εγκέφαλο μπορεί να προκαλέσουν αλλαγές στη σκέψη.
Παράγοντες κινδύνου
- Καρκίνος εγκεφάλου
- Καρκίνος που προκαλεί μεταστάσεις στον εγκέφαλο
- Υψηλότερες δόσεις χημειοθεραπείας ή ακτινοβολίας
- Ακτινοθεραπεία στον εγκέφαλο
- Μικρότερη ηλικία κατά τη διάγνωση και θεραπεία του καρκίνου
- Προχωρημένη ηλικία
- Φάρμακα (π.χ. στεροειδή)
- Ιατρικές καταστάσεις (διαβήτης, υπέρταση κ.λπ.)
- Χειρουργική Επέμβαση
Μπορεί να προληφθεί ο χημειο-εγκέφαλος;
Μέχρι στιγμής, δεν υπάρχει γνωστός τρόπος πρόληψης των γνωστικών αλλαγών που προκαλούν χημειο-εγκέφαλο, καθώς τα αίτια ακόμη μελετώνται. Για μερικούς ανθρώπους, η θεραπεία του καρκίνου συνοδεύεται με πρόβλημα στη σκέψη, στη μνήμη, στον προγραμματισμό και στη δυσκολία εύρεσης των σωστών λέξεων. Ο χημειο-εγκέφαλος φαίνεται να συμβαίνει πιο συχνά σε άτομα που λαμβάνουν υψηλές δόσεις χημειοθεραπείας και είναι πιο πιθανό να συμβεί εάν ο εγκέφαλος υποβληθεί, επίσης, σε θεραπεία με ακτινοθεραπεία.
Συμπτωματολογία
- Αποδιοργανωμένη σκέψη
- Σύγχυση
- Δυσκολία συγκέντρωσης
- Δυσκολία στην εύρεση της σωστής λέξης
- Δυσκολία εκμάθησης νέων δεξιοτήτων
- Δυσκολία πολλαπλών εργασιών
- Προβλήματα βραχυπρόθεσμης μνήμης
Διάγνωση
Όσον αφορά τη διάγνωση, δεν υπάρχουν επί του παρόντος επικυρωμένες ή εγκεκριμένες εξετάσεις για τη διάγνωση του χημειο-εγκεφάλου. Ορισμένες από τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για τη διάγνωση του CRCI αναφέρονται, ενδεικτικά, παρακάτω:
- Νευροψυχολογικές κλίμακες
- Ερωτηματολόγια
- Απεικονιστικά ευρήματα (fMRI, PET)
Θεραπευτικές Προσεγγίσεις
Όσον αφορά τη θεραπεία του χημειο-εγκεφάλου,δεν υπάρχουν συγκεκριμένα φάρμακα που να μπορούν να τον προλάβουν και να τον θεραπεύσουν. Παρακάτω αναφέρονται ενδεικτικά κάποιες κατηγορίες φαρμάκων, που έχουν δείξει θετικά αποτελέσματα ύστερα από μελέτες, καθώς και κάποιες μη φαρμακολογικές παρεμβάσεις.
Φαρμακολογικές Παρεμβάσεις:
- Φάρμακα κατά της άνοιας (donepezil, memantine)
- Διεγερτικά του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (modafinil, methylphenidate)
Μη φαρμακολογικές Παρεμβάσεις:
- Γνωστική Αποκατάσταση – Κέντρα Αποκατάστασης Καρκινοπαθών: Εφαρμόζονται δραστηριότητες για τη βελτίωση της λειτουργίας του εγκεφάλου, όπως εκμάθηση του τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου, τρόποι λήψης νέων πληροφοριών και εκτέλεση νέων εργασιών.
- Άσκηση: Η άσκηση μπορεί να βελτιώσει τη σκέψη.
- Διαλογισμός και διάφορες Τεχνικές Χαλάρωσης: Ο διαλογισμός μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση της λειτουργίας του εγκεφάλου αυξάνοντας την εστίαση και την επίγνωση.
- Επαναλαμβανόμενη Διακρανιακή Μαγνητική Διέγερση (rTMS): Μη επεμβατική μέθοδος διέγερσης του εγκεφάλου.
Συμπερασματικά, η χημειοθεραπεία μπορεί να βλάψει τον μεταβολισμό του εγκεφάλου, καθώς στοχεύει τη δομή και τη λειτουργία του. Αποτελεί, δηλαδή, μια εξουθενωτική, ανεπιθύμητη παρενέργεια της θεραπείας του καρκίνου. Αυτή η μείωση της γνωστικής λειτουργίας απειλεί την ποιότητα ζωής των ασθενών με καρκίνο. Κρίνεται, λοιπόν, αναγκαία η προσέλκυση της προσοχής των ερευνητών, με σκοπό την καλύτερη διαχείριση του χημειο-εγκεφάλου μέσω της εφεύρεσης καινοτόμων ιδεών και θεραπευτικών προσεγγίσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Pathogenesis, Assessments, and Management of Chemotherapy-Related Cognitive Impairment (CRCI): An Updated Literature Review, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Cellular mechanisms and treatments for chemobrain: insight from aging and neurodegenerative diseases, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Chemo brain, mayoclinic.org. Διαθέσιμο εδώ
- Chemo brain, cancer.org. Διαθέσιμο εδώ
- Suffering from “chemo brain”? There’s hope and many things you can do, health.harvard.edu. Διαθέσιμο εδώ
