Της Έλενας Παντελακάκη,
Ο Πλάτωνας γεννήθηκε πιθανότατα το 428/7 π.Χ. στην Αθήνα, ή σύμφωνα με άλλες πηγές, στην Αίγινα. Η αλήθεια είναι πως δεν διατίθενται πολλές πληροφορίες για την ζωή του, αν και η επιρροή που άσκησε το έργο του παγκοσμίως ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Από πολύ νωρίς ήρθε σε επαφή με την φιλοσοφία, γνωρίζοντας τον δάσκαλό του, Σωκράτη, στην ηλικία των 20, μόλις, χρόνων. Το γεγονός ότι βίωσε σημαντικά πολιτικά γεγονότα της εποχής, όπως τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (404 π.Χ.), το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων (404-403 π.Χ.) και την αποκατάσταση της δημοκρατίας (404 π.Χ.), σε συνδυασμό με την άδικη καταδίκη του Σωκράτη από το δημοκρατικό καθεστώς, τον απογοήτευσε σε μεγάλο βαθμό. Το αποτέλεσμα ήταν να αφοσιωθεί στην φιλοσοφία και ειδικότερα στην αναζήτηση ενός ορθού πολιτεύματος, που θα στηριζόταν στην δικαιοσύνη και στην ορθή διακυβέρνηση.
Αποφασιστική καθίσταται η ενασχόλησή του, ιδιαίτερα, με το θέμα της γνώσης και της παιδείας, καθώς θεωρούσε πως συμβάλλουν σημαντικά στην σωτηρία του ανθρώπου και της κοινωνίας ευρύτερα. Ο Πλάτωνας θεωρούσε πως ο δρόμος προς την κατάκτηση της γνώσης είναι δύσκολος και σκοτεινός, για αυτό λίγοι είναι εκείνοι που μπορούν να θεωρηθούν πεπαιδευμένοι πολίτες και να ξεχωρίσουν από το πλήθος. Ειδικότερα, σύμφωνα με την πλατωνική σκέψη, υπάρχουν δύο κόσμοι, αφενός ο φαινομενικός κόσμος ή διαφορετικά ο κόσμος της αμάθειας και αφετέρου ο πραγματικός κόσμος, που πρεσβεύει την απόλυτη γνώση και αλήθεια.
Προκειμένου να διασαφηνίσει την θεωρία της γνώσης και τον σημαντικό ρόλο της κατάκτησής της στην κοινωνία, ο Πλάτωνας παρουσιάζει, στο 7ο βιβλίο του έργου του Πολιτεία, την περίφημη αλληγορία του σπηλαίου, την οποία περιγράφει, λεπτομερώς, ο Σωκράτης στον διάλογό του με τον Γλαύκωνα.
Πιο συγκεκριμένα, ο Σωκράτης παρομοιάζει την ανθρώπινη πνευματική κατάσταση με εκείνη ενός συνόλου ατόμων που ζουν εγκλωβισμένοι σε μία σπηλιά ήδη από την γέννησή τους. Οι άνθρωποι αυτοί, είναι δεμένοι στα πόδια και τον αυχένα, ώστε να μένουν ακινητοποιημένοι και να μην μπορούν να κοιτάξουν γύρω τους. Ακριβώς πίσω τους, βρίσκεται ένας υπερυψωμένος τοίχος, παράλληλα στον οποίο απαντάται ένας δρόμος. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο, άνθρωποι μεταφέρουν, επάνω από τα κεφάλια τους, κατασκευάσματα κάθε είδους, όπως αγάλματα και ομοιώματα ζώων, τα οποία προεξέχουν από τον τοίχο. Επίσης, όπως ήταν φυσικό, ορισμένοι από τους ανθρώπους μιλούσαν, ενώ άλλοι παρέμεναν σιωπηλοί. Σημαντική ήταν και η ύπαρξη φωτιάς, που έκαιγε στην άλλη πλευρά της σπηλιάς ακτινοβολώντας ένα ημίφως, που φαινόταν να προέρχεται από κάπου ψηλά και μακριά. Το ημίφως αυτό, δημιουργούσε σκιές από τα διάφορα κατασκευάσματα που προεξείχαν, οι οποίες αποτυπώνονταν επάνω στα τοιχώματα του σπηλαίου.
Οι δεσμώτες, λόγω της κατάστασής τους, μπορούσαν να αντικρύσουν μονάχα τις σκιές αυτών των πραγμάτων και να ακούσουν, αντίστοιχα, μόνο τον αντίλαλο, που δημιουργείτο μέσα στο σπήλαιο από τις φωνές όσων περπατούσαν πίσω από τον υπερυψωμένο τοίχο. Επομένως, γίνεται φανερό πως στηρίζονταν αποκλειστικά στις αισθήσεις τους, θεωρώντας ως αληθινά μόνο όσα έβλεπαν και άκουγαν.
Σύμφωνα με τον Σωκράτη, όσοι καταφέρουν να βγουν από το σπήλαιο, στην αρχή αδυνατούν να αντιληφθούν τον πραγματικό κόσμο. Εάν κάποιος τους εξηγήσει πως όσα θεωρούσαν αληθινά και ουσιαστικά αποτελούν μία ψευδαίσθηση και επιχειρήσει να τους δείξει τον Ήλιο, που για τον Πλάτωνα αποτελεί το σύμβολο της σοφίας, τότε αυτοί θα τυφλωθούν από το φως του και θα θελήσουν να ξαναγυρίσουν στο σπήλαιο. Θα χρειαζόταν να τους αναγκάσει κάποιος να υπομείνουν την λάμψη του Ηλίου και να παρατηρήσουν την φύση των πραγμάτων, ώστε να εξοικειωθούν με τον πραγματικό κόσμο. Μετά από μία περίοδο προσαρμογής, λοιπόν, θα αποκτούσαν την δυνατότητα να διακρίνουν τα είδωλα από τις σκιές τους και μετέπειτα να αντιληφθούν την ουσία των ίδιων των πραγμάτων, φθάνοντας σε εκείνο το επίπεδο γνώσης που τους επιτρέπει να αντικρύσουν τον Ήλιο, το υπέρτατο αγαθό.
Στην περίπτωση που πάρουν την απόφαση να επιστρέψουν στο σπήλαιο, με σκοπό να μεταβιβάσουν την γνώση τους και να περιγράψουν στους υπόλοιπους δεσμώτες τα όσα είδαν, θα έχουν να αντιμετωπίσουν τον χλευασμό, την κοροϊδία και ορισμένες φορές την εχθρότητα των τελευταίων. Η συμπεριφορά των δεσμωτών αποδεικνύει ότι δύσκολα μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο σκέψης τους, αφού παραμένουν προσηλωμένοι σε όσα γνωρίζουν φαινομενικά και όχι στην ουσία των πραγμάτων.
Εν κατακλείδι, οι δεσμώτες ζουν σε έναν πλασματικό κόσμο, που μοιάζει για αληθινός, αλλά αποτελεί, ουσιαστικά, μία ψευδαίσθηση. Οι φυλακισμένοι συμβολίζουν, για τον Πλάτωνα, τους απαίδευτους ανθρώπους. Τα δεσμά αντιστοιχούν στις ανθρώπινες αισθήσεις (όραση, ακοή), που εμποδίζουν τον άνθρωπο να σκεφτεί με γνώμονα την λογική και να αντιληφθεί την πραγματικότητα. Συμπληρωματικά, οι αλυσίδες μπορούν να παρομοιαστούν με την προσήλωση των ανθρώπων στα υλικά αγαθά, που τους αποτρέπει να αποκτήσουν το υπέρτατο αγαθό. Η τεχνητή φωτιά συμβολίζει την ανθρώπινη αίσθηση, που θεωρείται πηγή ατελούς γνώσης. Με την σειρά τους, το σπήλαιο και το σκοτάδι υποδηλώνουν την αμάθεια. Απεναντίας, ο Ήλιος συμβολίζει την αληθινή πηγή γνώσης και συνδέεται με το υπέρτατο αγαθό και την παιδεία του ανθρώπου.
Ο κόσμος που συναντά ο ελεύθερος δεσμώτης, την στιγμή που εξέρχεται από το σπήλαιο, αποτελεί τον πραγματικό κόσμο της νόησης και της γνώσης, που καθίσταται κομβικό σημείο για την σωτηρία της ανθρώπινης ψυχής. Συνακόλουθα, προκύπτει ότι η γνώση για τον Πλάτωνα είναι πηγή ελευθερίας της ανθρώπινης σκέψης και δράσης, που δίνει το έρεισμα στον άνθρωπο να καλυτερεύσει τόσο την ιδιωτική όσο και την δημόσια ζωή του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΛΑΛΙΩΤΗΣ, Το ον της γνώσης και η γνώση του όντος στον Πλάτωνα, Θεσσαλονίκη 2020, ikee.lib.auth.gr, διαθέσιμο εδώ
- FRANCO MONTANARI, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2017.
- ΠΛΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΕΙΑ, (ΠΛ Πολ 514a–521b: Η αλληγορία του σπηλαίου) Η αφήγηση της αλληγορίας, greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οι συμβολισμοί της αλληγορίας του σπηλαίου – ΠΛΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ | Μέρος Β’, lecturesbureau.gr, διαθέσιμο εδώ
