Της Γεωργίας Σκαμπελτζή,
Ο όρος «νατουραλισμός» εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γαλλία και καθιερώθηκε η χρήση του για τη Λογοτεχνία μέσω του Émile Zola, του βασικού εκπροσώπου του Νατουραλισμού και εισηγητή του εν λόγω ρεύματος στην Ελλάδα. Αφορά την πεζογραφία και ειδικότερα το είδος του μυθιστορήματος. Όπως συμβαίνει και στον Ρεαλισμό, τα θέματα που παρουσιάζονται αποδίδουν πιστά την πραγματικότητα και τις κοινωνικές επιταγές της εποχής, έπειτα από σχολαστική παρατήρηση, με αποτέλεσμα να ασκείται κριτική στα κακώς κείμενα της περιόδου. Πολλές φορές οι ήρωες που παρουσιάζονται είναι δέσμιοι ορισμένων παθών και στο τέλος, παρά την προσπάθειά τους να ξεφύγουν, καταρρέουν.
Ο Émile Zola γεννήθηκε στο Παρίσι το 1840 και πραγματοποίησε τις σπουδές του, αρχικά, στην Aix-en-Provence και, στη συνέχεια, στο Παρίσι. Λόγω της αδυναμίας του να αποκτήσει το εθνικό απολυτήριο, εργάστηκε στο βιβλιοπωλείο της Hachette, όπου ξεχώρισε για την ευφυΐα του και, έτσι, μετακινήθηκε στο τμήμα διαφήμισης. Η διάθεσή του να καταγράψεις τα προβλήματα που ταλάνιζαν την κοινωνία της εποχής του τον οδήγησαν να ασπαστεί τις σοσιαλιστικές ιδέες, με αποτέλεσμα να εντοπίζονται επιρροές τους στα έργα του «Οι τρεις πόλεις» και «Τα τέσσερα Ευαγγέλια». Γνωστή είναι η εμπλοκή του στην υπόθεση Dreyfus, καθώς δημοσίευσε μία συγκλονιστική επιστολή με αποδέκτη τον Πρόεδρο της Γαλλίας, προκειμένου να υπερασπιστεί τον καταδικασμένο στρατιωτικό. Ο Émil Zola ήταν υποψήφιος δύο φορές για το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Το 1902 απεβίωσε αιφνίδια λόγω δηλητηρίασης από τις αναθυμιάσεις της σόμπας στην κάμαρά του.
Σταθμό στη συγγραφική του πορεία αποτελεί αδιαμφισβήτητα το έτος 1880, όταν δημοσιεύθηκε το μυθιστόρημά του Νανά, ένα έργο που προκάλεσε αντιδράσεις, μα, παράλληλα, γνώρισε τεράστια εκδοτική επιτυχία, μετρώντας 55 εκδόσεις. Ο συγγραφέας, στεκόμενος απέναντι στον γαλλικό καθωσπρεπισμό, θέτει στο επίκεντρο του έργου του τη Νανά, μία πόρνη που διαφθείρει την καλή κοινωνία του Παρισιού. Προερχόμενη από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα της Γαλλίας του 19ου αιώνα, εκδίδεται για να επιβιώσει, ενώ, συνάμα, χρησιμοποιεί και άλλα μέσα για να καταφέρει να «στρώσει» τη ζωή της με βάση τα κοινωνικά κριτήρια που τίθενται. Με βασικό της όπλο την ομορφιά, προσπαθεί να αποδράσει από τη διαδρομή που της επιφύλασσε η ζωή, όμως δεν μπορεί να το καταφέρει. Αντίθετα, το τέλος της είναι τραγικό, καθώς το στοιχείο του «ωραίου» που αποτελούσε το χαρακτηριστικό της γνώρισμα αντικαθίσταται με ένα «σάπιο» σώμα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσέγγιση του Zola όσον αφορά την εξέλιξη της ηρωίδας του σε συνάρτηση με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Σύμφωνα με τους νατουραλιστές, η κληρονομικότητα και τα γονίδια καθορίζουν τη μοίρα ενός ανθρώπου, από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει, παρά την προσπάθεια που καταβάλλει. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με την πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος, η οποία παρά την επιθυμία της να επαναπροσδιορίσει την προσωπική της πορεία, δεν τα καταφέρνει. Παρατηρώντας την εξέλιξη της ηρωίδας, αντιλαμβανόμαστε ότι παλεύει για να επιβιώσει, ενίοτε χάνει τον εαυτό της και άλλοτε τον ξαναβρίσκει, εντούτοις στέκεται ανήμπορη απέναντι στο μοιραίο τέλος.
Η ταπεινής καταγωγής Νανά, αντιδρώντας στην προδιαγεγραμμένη της διαδρομή, προσπαθεί να απελευθερωθεί από τα κοινωνικά «δεσμά», εκμεταλλευόμενη το σώμα της και την επιρροή της στους άνδρες. Το σώμα της πόρνης, που το διαθέτει κυρίως για την επίτευξη των σκοπών της, παρουσιάζεται ως αντικείμενο ηδονής είτε για τους άνδρες είτε για την ίδια. Παρατηρούμε, λοιπόν, την αντίθεση ανάμεσα στο σώμα που πληροί τα κριτήρια της εποχής και στην καταγωγή που σε καμία περίπτωση δεν ανταποκρίνεται σε αυτό που θεωρείται αποδεκτό από την παρισινή κοινωνία της περιόδου.
Εντύπωση προκαλεί, επίσης, η μεταβολή της λειτουργίας του σώματος αναφορικά με την αποδοχή του από τον περίγυρο της Νανάς. Η ωραιότητα του κορμιού της ήταν αρχικά το στοιχείο που προσέλκυε την προσοχή των ανδρών, στη θέαση του οποίου δεν μπορούσαν να αντισταθούν. Καθώς, όμως, οι συνθήκες άλλαξαν και το ωραίο μεταβλήθηκε σε κάτι αποκρουστικό, προκλήθηκε η απομάκρυνσή τους από αυτήν.
Συγχρόνως, παρόλο που λόγω της φύσης του επαγγέλματός της θεωρείται μία γυναίκα ελευθέρων ηθών, παρατηρούμε ότι σε ορισμένα θέματα τα σέβεται και δεν διστάζει να αντιπαρατεθεί με τους συνομιλητές της. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν κάποιος από τους εραστές της θίγει το γεγονός ότι η οικογένειά της δεν διέθετε τα στοιχεία εκείνα που θα της επέτρεπαν να έχει μια «ομαλή» ζωή. Εκείνη, όχι μόνο δεν προσπαθεί να αντικρούσει την επισήμανσή του, αλλά απαιτεί να επιδεικνύει σεβασμό απέναντι στην οικογένειά της, όπως θα έκανε σε κάθε οικογένεια που θα συμβάδιζε με τα κοινωνικά στερεότυπα.
Η μοιραία γυναίκα που καταστρέφει τους άνδρες που συνδέονται μαζί της και αποζητά το χρήμα, καταλήγει να ζει στη φτώχεια, εγκαταλελειμμένη από εκείνους που άλλοτε βρίσκονταν συνεχώς γύρω της. Η προσπάθεια της ηρωίδας να «ξεφύγει από τη μοίρα της» αποτυγχάνει και η ίδια πεθαίνει νέα και άρρωστη, κατά τις νατουραλιστικές επιταγές της κληρονομικότητας. Το άλλοτε θελκτικό σώμα, που κάποτε ισοδυναμούσε με την ηδονή, καταλήγει σε μία μορφή φρικαλέα και αποκρουστική που κανείς δεν θέλει να πλησιάσει, ενώ οι άνδρες που κάποτε τη διεκδικούσαν στέκονται μακριά της, θέλοντας να διατηρήσουν ακέραιη στη μνήμη τους την ερωτική διάσταση του σώματος της Νανάς. «Η Αφροδίτη, η Θεά του έρωτα και της ομορφιάς, έχει πια σαπίσει…».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Zola Émil, Νανά, Εκδόσεις Γκοβόστης, Αθήνα 2019.
