Του Ηλία Βασιλειάδη,
Η εποχή μέσα στην οποία ζούμε είναι αρκετά περίεργη, γιατί απαντώνται κάποιες νέες συνθήκες και γεγονότα που πολλές φορές στο παρελθόν θα τις αναγάγαμε στο χώρο του φανταστικού. Τελικά, οι λογοτέχνες έκαναν καλά που μίλησαν για δυστοπία ή απλά ήταν προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες για το άγνωστο μακρινό μέλλον;
Η δυστοπία ως λογοτεχνικό είδος προσπαθεί να εμβαθύνει μέσα στο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, αποδίδοντας συνήθως σε αυτή την προσέγγιση μια αρνητική χροιά. Βασικός τους στόχος είναι να προκαλέσουν στον αναγνώστη μια αποστροφή προς τα ερεθίσματα που γνώρισε, γνωρίζει και θα γνωρίσει. Οι δυστοπικές ιστορίες έχουν ρεαλιστικό χαρακτήρα, δηλαδή τοποθετούνται μέσα στον πραγματικό κόσμο. Η δυστοπία θα μπορούσε να θεωρηθεί παιδί της ουτοπίας, αλλά από την αρνητική πλευρά. Δηλαδή, συνήθως αναφέρεται σε καταστάσεις ακραίων φαινομένων ή του ακραίου ολοκληρωτισμού ως ιδέας μέσα στην κοινωνία. Η δυστοπία ως είδος έχει ένα ξεκάθαρα ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, γιατί ο φόβος και τρόμος δεν φωλιάζουν κάπου εξωτερικά, αλλά μέσα στην ανθρώπινη ψυχή.
Η εμφάνιση της δυστοπικής λογοτεχνίας γίνεται κατά τον 19ο αιώνα στην Μεγάλη Βρετανία ως μια συνέχεια του λογοτεχνικού ρεύματος της ουτοπίας. Το βιβλίο ορόσημο του λογοτεχνικού είδους που συγγράφηκε το 1818 από τη Mary Shelley, αν και κατατάσσεται στο είδος του ρομαντισμού ήταν ο Φρανκεστάιν. Το 1868, γίνεται μια πρώτη χρήση του όρου από τον βουλευτή John Stuart Mill στη Βουλή των Κοινοτήτων. Όμως, η καθιέρωση του όρου έγινε πενήντα χρόνια μετά. Μια πρώτη γεύση δυστοπίας παίρνουμε και από τον συγγραφέα των Ταξιδιών του Γκιούλιβερ του Jonathan Swift. Η πρώτη έκρηξη έγινε στις αρχές του 20ου αιώνα ανάμεσα στους δύο παγκόσμιους πολέμους. Το 1908, ο Jack London έγραψε το δυστοπικό μυθιστόρημα Η σιδερένια φτέρνα. Από τους πρώτους συγγραφείς του πρώτου κινήματος θα πρέπει να θεωρείται ο Ρώσος θεατρικός συγγραφέας Zamiatin με το Εμείς το 1921. Το Εμείς απέδωσε στο συγκεκριμένο είδος μια πιο σκοτεινή και απαισιόδοξη οπτική. Από εδώ και πέρα οι κοινωνίες βυθίζονται ολοένα και περισσότερο στο σκοτάδι και στην ανελευθερία. Πλέον τα φινάλε παίρνουν μια τραγική τροπή, στην οποία δεν έρχεται ο από μηχανής θεός αλλά νικά το σύστημα.
Τα παιδιά του Εμείς θα μπορούσε να πει κανείς πως ήταν το 1984 (Orwell) και ο Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος (Huxley). Και τα δύο έργα γράφτηκαν σε μια εποχή που είχε επισκιαστεί από δύο παγκοσμίους πόλεμους. Εμφανές στοιχείο αυτών των δύο έργων είναι η ακραία πολιτική τρομοκρατία και η απάλειψη της ελευθερίας. Στο 1984 υπάρχει μια διάχυτη απαισιοδοξία για την προσπάθεια να απελευθερωθεί από τα δεσμά του ο άνθρωπος. Ενώ ο Huxley το βλέπει λιγότερο δυστοπικά. Η δεύτερη φάση της δυστοπίας φέρνει στην επιφάνεια τις βαθιές ανησυχίες ενός κόσμου που δεσμεύεται με την ανασφάλεια ενός επικείμενου Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου και μιας επερχόμενης αποκάλυψης. Από την άλλη σ‘ αυτή την ιστορική φάση, δηλαδή λίγο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αρχίζει να εκφράζεται μια έντονη δυσθυμία απέναντι στην τεχνολογική εξέλιξη, η οποία άρχισε να συνδέεται ολοένα και στενότερα με την ιδέα του ολοκληρωτισμού.
Τα δύο κλασσικά βιβλία αυτής της εποχής είναι το Κουρδιστό Πορτοκάλι (Barges) και Φαρενάιτ 451 (Bradberry). Ουσιαστικά η δυστοπία είναι η κραυγή του ανθρώπου απέναντι στο άγνωστο. Πιστεύω πως όπως όλες οι προφητείες έτσι και οι δυστοπικές έχουν ένα δυναμικό χαρακτήρα που στο τέλος εξαρτάται από εμάς αν έχουν θετική ή αρνητική έκβαση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- δυστοπική λογοτεχνία, ideografos.wordpress.com, διαθέσιμο εδώ
- Η λογοτεχνική δυστοπία είναι το παρόν που κάποτε προβλέφθηκε ως μέλλον, culturenow.gr, διαθέσιμο εδώ
