Του Κωνσταντίνου Μπαρτζώκα,
Είμαστε τυχεροί που ζούμε σε αυτή την εποχή, όπου η ψυχοθεραπεία είναι κάτι απενοχοποιημένο, φυσιολογικό και προσβάσιμο σε όλους. Δεν είναι απλά προσβάσιμο όμως, είναι παντού˙ στα μέσα, στην τηλεόραση, στα βιβλία. Δεν χρειάζεται να το κρατήσεις μυστικό αν δε θες. Τόσοι διάσημοι, καλλιτέχνες, ηθοποιοί παραδέχονται ότι έχουν βοηθηθεί. Γιατί, το να εκφράσεις ένα πρόβλημά σου ή οτιδήποτε σε απασχολεί σε ένα ασφαλές και εμπιστευτικό πλαίσιο, στο οποίο μπορείς να λάβεις καθοδήγηση είναι για πολλούς από εμάς μια ανάγκη. Ή συνειδητοποιούμε ότι είναι μια ανάγκη όταν δοκιμάσουμε να ανοιχτούμε και να βγάλουμε ένα βάρος από πάνω μας. Και δεν είναι μια ανάγκη που «γέννησε» η σημερινή κοινωνία (ίσως την ενέτεινε), αλλά μια υπηρεσία που θα είχε βοηθήσει και τους προγόνους μας, ώστε να ζούσανε αυτοί καλά και εμείς να είχαμε «κληρονομήσει» λιγότερα κόμπλεξ. Οπότε, δεν αρνούμαι την αξία της ψυχοθεραπείας, αλλά θα ήθελα να θέσω έναν προβληματισμό: Μήπως ζητάμε υπερβολικά από την ψυχοθεραπεία; Μήπως μας εμποδίζει να αναγνωρίσουμε την κοινωνική διάσταση διάφορων προβλημάτων;
Αρχικά, είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε τη σύγχρονη ψυχοθεραπεία που ακμάζει στις μέρες μας με την επίδραση της εκκλησίας, η οποία όλο και φθίνει. Ο ψυχολόγος και ο ιερέας, στον οποίο έκαναν παλιά περισσότερο εξομολόγηση οι άνθρωποι (που δείχνει και κατά κάποιον τρόπο την τάση του ανθρώπου από παλιά να μοιράζεται αυτά που νιώθει), οι εκκλησιαστικές ομάδες αντικαταστάθηκαν από το group therapy ή από διάφορες άλλες ομάδες, αυτοβελτίωσης ή γυμναστικής. Οι άνθρωποι στρέφονται στη ψυχοθεραπεία για αυτά που κάποτε τους παρείχε η θρησκεία. Υπάρχει γενικά μια στροφή στην ατομικότητα, είτε προς το καλύτερο είτε προς το χειρότερο, την οποία είναι σημαντικό να έχουμε στο μυαλό μας.
Υπάρχει μια ιδιαίτερη θεωρία, την οποία αναφέρουν και ο Foucault και ο Fromm μεταξύ άλλων, που υποστηρίζει ότι η ψυχοθεραπεία άρχισε να συστηματοποιείται (από το ’50 ήδη), με σκοπό τη συμμόρφωση με τις αξίες της (αμερικανικής) κοινωνίας. Η έμφαση άρχισε να δίνεται στην προσωπική δουλειά του ατόμου με τον εαυτό του, ώστε να προσαρμοστεί με τις αξίες της κοινωνίας και να γίνει παραγωγικό μέλος της. Στις περιπτώσεις που η ψυχοθεραπεία προτείνεται στον χώρο εργασίας, ο σκοπός δεν είναι αποκλειστικά η βελτίωση της ψυχολογίας του ατόμου για το δικό του καλό, αλλά και για την αύξηση της παραγωγικότητάς του στον χώρο εργασίας. Ο εργοδότης κερδίζει μέσα από την ψυχοθεραπεία των υπαλλήλων του.
Κοιτάμε τον κόσμο γύρω μας, ο οποίος παίρνει μια ανεξέλεγκτη τροπή και ο μηχανισμός άμυνας μας είναι να στραφούμε μόνο σε αυτό που μπορούμε να ελέγξουμε και να αλλάξουμε: τον τρόπο σκέψης μας. Είναι ο τρόπος να αντισταθούμε σε αυτή την τρέλα. Βλέπουμε, για παράδειγμα, τη φτώχεια γύρω μας και τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, την ανεργία, τρομοκρατούμαστε, βιώνουμε άγχος και αυτό που βρίσκουμε σαν λύση είναι αντί να κάνουμε κάτι για να λύσουμε αυτά τα προβλήματα, να γίνουμε καλύτεροι και να βελτιωθούμε, να αποκτήσουμε πτυχία και τίτλους, για να ανταποκριθούμε στον ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας. Αυτός ο τρόπος σκέψης συνάδει με τον νεοφιλελευθερισμό, που προωθεί την ατομική δουλειά και επίτευξη στόχων. Είναι σαν να επιτυγχάνεται η αποδοχή και η διαιώνισή του μέσω της ψυχοθεραπείας, η οποία και αυτή ενθαρρύνει την προσωπική βελτίωση.
Το άγχος, την κατάθλιψη και τη μοναξιά που ταλαιπωρεί σχεδόν όλους μας. Και είναι μια πάλη που αντιμετωπίζουμε ατομικά. Ψυχοθεραπεία, χάπια, διαλογισμοί, mantra, βιβλία, podcast, συμβουλές στα μέσα. Και θεωρούμε ότι πάει κάτι στραβά με εμάς και δεν μπορούμε να ευχαριστηθούμε τη ζωή στο έπακρον «όπως ο υπόλοιπος κόσμος»(;) και αυτό «γεννά» ακόμα περισσότερα αρνητικά συναισθήματα. Γιατί όμως, σκεφτόμαστε ότι είναι δικό μας θέμα; Η ανεργία ή η πολύωρη εργασία, η κοινωνική αποξένωση στις πόλεις, οι κοινωνικές διακρίσεις, η αδυναμία πρόσβασης σε ιατρική περίθαλψη πολλές φορές, η κοινωνική πίεση, το κόστος ζωής, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η δυναμική των σχέσεων με την οικογένεια και τους φίλους, η κλιματική κρίση, οι πόλεμοι, η εγκληματικότητα, η απώλεια της πίστης σε κάτι που προσφέρει παρηγοριά και ανακούφιση, η κρίση των αξιών, η προβληματική οικογένεια, η έλλειψη απτών στόχων. Αποτέλεσμα επίσης τέτοιων παραγόντων είναι και η εξάρτηση από τις ουσίες. Αλληλοεπιδρούν όμως οι παράγοντες αυτοί μεταξύ τους. Για παράδειγμα, και η εγκληματικότητα είναι απόρροια του κόστους ζωής, αλλά και της αποξένωσης στις πόλεις. Τίποτα δεν είναι μεμονωμένο και τυχαίο.
Ας πάρουμε ένα πιο στοχευμένο παράδειγμα. Τις διατροφικές διαταραχές και τη νευρική ανορεξία. Είναι μια πολύ οδυνηρή διαταραχή που ταλαιπωρεί για χρόνια μεγάλο ποσοστό γυναικών, κυρίως, και αποβαίνει επιβλαβής για τη σωματική και ψυχολογική τους υγεία. Υπάρχουν ένα σωρό αγωγές και τρόποι για την επίλυση του προβλήματος. Αλλά, αν η εστίαση γίνεται αποκλειστικά στο να αλλάξει το άτομο τρόπο σκέψης του, δεν λύνεται πάντα, διότι αγνοούμε ότι το πρόβλημα πέρα από προσωπικό, είναι κοινωνικό. Οι άπειρες απαιτήσεις της κοινωνίας από τις γυναίκες, τα ακατόρθωτα πρότυπα ομορφιάς που υπάρχουν και ο στιγματισμός για το σώμα τους είναι που δημιουργούν το πρόβλημα. Κι αυτό το ξέρουμε κατά βάθος και ευτυχώς, υπάρχει μια τάση να εκφράζεται πλέον κριτική για τα σάπια κατεστημένα. Παρ’ όλα αυτά, αν δεν στοχεύσουμε συνειδητά στην αλλαγή αυτών των κοινωνικών αντιλήψεων, το πρόβλημα θα παραμένει και θα εντείνεται.
Παράλληλα, υπάρχει και η βιομηχανία της αυτοβοήθειας, η οποία αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς και είναι εξαιρετικά κερδοφόρα. Συμβουλές με το τσουβάλι, ο καθένας μπορεί να γράψει το δικό του βιβλίο αυτοβελτίωσης ή να ξεκινήσει podcast, όπου θα λέει «πολύτιμες» συμβουλές και θα αυτοαποκαλείται life coach. Βέβαια, κακώς συγκρίνω την ψυχοθεραπεία με το life coach και την αυτοβοήθεια, αλλά το κάνω, καθώς είναι κατά κάποιο τρόπο και το life coaching «γέννημα» των καιρών μας, πιασάρικες, φθηνές, «ψαγμένες» συμβουλές για το λαό που βασανίζεται στην καθημερινότητά του και δεν μπορεί να αντέξει οικονομικά τη σωστή ψυχοθεραπεία. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η κουλτούρα της «ψυχοθεραπείας» είναι παντού και τους όρους «τραύμα», «τοξικότητα», «χειραγώγηση» τους χρησιμοποιεί πολύς κόσμος. Αυτό είναι καλό από τη μια, αφού ο κόσμος ανοίγεται και μιλάει για διάφορα θέματα, ταυτόχρονα, όμως υπάρχουν παρανοήσεις και παρερμηνείες, μιας και δεν είμαστε όλοι ψυχολόγοι να «αγγίξουμε» διάφορα θέματα με τη λεπτότητα που τους αναλογεί.
Εν τέλει, πού καταλήγουμε; Και πάλι, σκοπός δεν είναι να υπονομεύσουμε την αξία της ψυχοθεραπείας. Δηλαδή, επειδή ο κόσμος έχει τόσα προβλήματα που δύσκολα αλλάζουν, δεν θα βοηθήσουμε τον εαυτό μας; Όχι, βέβαια, το ακριβώς αντίθετο. Βελτιώνοντας τον εαυτό μας ασκούμε και θετική επιρροή στο περιβάλλον μας. Μου φάνηκε γράφοντας αυτό το κείμενο ότι φαίνεται ότι η στάση μου είναι σαν να λέω πρωτάκουστα πράγματα, αλλά δεν ισχύει αυτό. Όλα αυτά τα έχουμε λίγο πολύ στο μυαλό μας όταν σκεφτόμαστε κοινωνικά προβλήματα, απλά δεν τους δίνουμε την ευθύνη που τους αναλογεί για ό,τι μας απασχολεί προσωπικά. Γι’ αυτό και να τονίσουμε κάποια πράγματα. Την ανάγκη η ψυχοθεραπεία να μην είναι «αποκομμένη» από το κοινωνικό πλαίσιο και να μην περιορίζει το πεδίο δράσης της σε προσωπικό επίπεδο αποκλειστικά. Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι αλλάζοντας τρόπο σκέψης και μόνο απλά προσαρμοζόμαστε, προσπαθούμε να επιβιώσουμε σε ένα προβληματικό περιβάλλον που δεν αλλάζει. Άμα συνειδητοποιήσουμε ότι τα προβλήματα που πάμε να «εξομολογηθούμε» (άγχος, κατάθλιψη, μοναξιά κτλ.) δεν είναι αποκλειστικά δικά μας, αλλά τα μοιραζόμαστε και με σχεδόν όλους τους ανθρώπους γύρω μας, βοηθάει να αλλάξουμε τον τρόπο σκέψης μας και τον τρόπο που προσεγγίζουμε τους άλλους ανθρώπους, αλλά και την ίδια τη ζωή. Απλά, όσο επιδιώκουμε να βοηθήσουμε τους εαυτούς μας, πρέπει να διοχετεύουμε αυτή την προσπάθεια ως κοινωνία να αλλάξουμε και να βελτιώσουμε τον κόσμο γύρω μας, να ασκήσουμε πίεση και να απαιτήσουμε αλλαγές, και να μην επαναπαυόμαστε με αυτό που μας επιβάλλεται να το συνηθίσουμε.
