Του Χρήστου Πεξομάτη,
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) γεννήθηκε ως μία μικρή και περιορισμένη ένωση κρατών, με κύριο στόχο να εξυπηρετήσει οικονομικά συμφέροντα, περιορίζοντας τα εμπόδια στον χώρο του εμπορίου ανάμεσα στα κράτη μέλη της και εγκαθιστώντας έναν κοινό έλεγχο σε υλικά κρίσιμα ως προς την πολεμική βιομηχανία, ούτως ώστε να μην επαναληφθεί ένας Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Το μακρινό 1951, λοιπόν, η τότε Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) αριθμούσε 6 μέλη, χωρίς να υπάρχει κάποια έντονη επιθυμία άμεσης επέκτασης της κοινότητας. Αυτό σταδιακά άρχισε να μεταβάλλεται, και η μετέπειτα Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) άρχισε ένα ταξίδι επέκτασης, γνωστό και ως πολιτική διεύρυνσης, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Το 2023, η Ε.Ε. έχει πλέον φτάσει τα 27 Κράτη Μέλη, με βλέψεις για μία καινούργια διεύρυνση προς τα ανατολικά, κίνηση που σίγουρα έχει επηρεαστεί και από τον πόλεμο που μαίνεται μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, τον τελευταίο χρόνο.
Πέρα από τα κράτη που απέκτησαν κατάσταση πιθανής ένταξης το 2022, υπάρχουν κι αρκετά που η ένταξη τους αποτελεί ζήτημα συζήτησης εδώ και πολύ καιρό. Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 8 κράτη σε κατάσταση υποψηφιότητας ένταξης στην Ε.Ε. Ένα από αυτά τα κράτη είναι και η Τουρκία, η οποία τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε μία πολύπλοκη διαδικασία με ένα αρκετά αβέβαιο μέλλον. Για να κατανοήσουμε το πως φτάσαμε στο σήμερα, αξίζει μια ιστορική αναδρομή στις σχέσεις Τουρκίας και Ε.Ε.
Ξεκινώντας από την αρχή, η Τουρκία, ήδη από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ήθελε να θερμάνει τις σχέσεις της με την Ευρώπη, με την ένταξη της στο Συμβούλιο της Ευρώπης και το ΝΑΤΟ. Το 1963, γίνεται εξωτερικός συνεργάτης της ΕΟΚ. Αυτός είναι και ένας βασικός λόγος που Ε.Ε. και Τουρκία υπογράφουν ακόμη και σήμερα κοινές συνθήκες σε τομείς, όπως το περιβάλλον, η ασφάλεια, η ενέργεια κλπ. Λίγα χρόνια αργότερα, η Τουρκία θέτει επίσημο αίτημα ένταξης στη τότε ΕΟΚ, τον Απρίλιο του 1987. Έχουν περάσει 36 χρόνια από τότε. Καμία άλλη χώρα δεν έχει χρειαστεί να περιμένει τόσο καιρό, κάτι που μας προϊδεάζει για τις ιδιαιτερότητες αυτής της υπόθεσης. Για να θεωρηθεί μία χώρα υποψήφια προς ένταξη, πρέπει να γίνει αρχικά δεκτό το αίτημα της, ανάλογα με το αν πληροί ορισμένες προϋποθέσεις. Στην περίπτωση της Τουρκίας, υποψήφια προς ένταξη γίνεται το 1999, από την πλέον εξελιγμένη και μετονομασμένη Ευρωπαϊκή Ένωση.
Το 1993 η Ε.Ε. θέτει τα λεγόμενα κριτήρια της Κοπεγχάγης. Ουσιαστικά, εκεί αναλύονται οι προϋποθέσεις για την ένταξη ενός κράτους στην Ε.Ε. Η Τουρκία, λοιπόν, αρχίζει να λαμβάνει μέτρα για να μπορέσει να εκπληρώσει αυτά τα κριτήρια, που αφορούσαν κυρίως ζητήματα δικαίου, δημοκρατίας, προστασίας μειονοτήτων και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στοιχεία σχετικά με την αγορά κλπ. Ταυτόχρονα, οι Βρυξέλλες προτείνουν μια τελωνειακή ένωση με τη Τουρκία, η οποία αρχίζει να ισχύει από το 1996. Όταν, το 1999, γίνεται δεκτό το αίτημα της Τουρκίας, εκείνη αποκτά πρόσβαση σε μεγάλα κεφάλαια ευρωπαϊκών ταμείων, τόσο για να γίνει εφικτή μια πιο ομαλή μετάβαση στην Ε.Ε., όσο και να αντιμετωπιστούν χρόνιες οικονομικές παθογένειες.
Η εξέλιξη όμως της κατάστασης, από εδώ και πέρα, είναι λίγο περίεργη. Η Τουρκία, η οποία έχει καταθέσει επίσημη πρόταση ένταξης από το 1987, βλέπει το 2004 την ένταξη 10 κρατών του πρώην «ανατολικού μπλοκ», με πολύ πιο συνοπτικές διαδικασίες από τη δική της. Έναν χρόνο μετά, η Ε.Ε. καταλήγει σε ένα έγγραφο-οδηγό για το πως μπορεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ελέγξει την πρόοδο της Τουρκίας και σε ποιους τομείς πρέπει η Τουρκία να πραγματοποιήσει εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, για να ευθυγραμμιστεί με τους στόχους της Ε.Ε. Το πρώτο πρόβλημα ήταν πως η Ε.Ε. αναγνώρισε εκείνη την στιγμή την αβεβαιότητα των διαπραγματεύσεων. Το δεύτερο πρόβλημα ήταν πως δεν υπήρχε πρόοδος στους τομείς που η Ε.Ε. έκρινε σημαντικούς, με εξαίρεση την οικονομία, κάτι που ουσιαστικά οδήγησε σε ένα de facto αδιέξοδο. Ταυτόχρονα, οι τεταμένες σχέσεις της Τουρκίας με Ελλάδα και Κύπρο, σίγουρα δε βοήθησαν την όλη κατάσταση.
Αυτό το αδιέξοδο οδήγησε σε μία νέα πρόταση, να γίνει η Tουρκία ένα κράτος-συνεργάτης, με ειδικά, όμως, προνόμια. Κάτι τέτοιο βέβαια απορρίφθηκε σχετικά γρήγορα από την ίδια τη Τουρκία. Με τις διαπραγματεύσεις ένταξης να μην προχωρούν και τη Τουρκία να μη θέλει να αποκτήσει ειδικό καθεστώς συνεργασίας, το 2011 οι Γαλλία, Γερμανία και Αυστρία προτείνουν να βρεθεί μία συμβιβαστική λύση. Η απάντηση της Άγκυρας ήταν ουσιαστικά η προσδοκία να γίνει η Τουρκία κράτος μέλος το 2023. Αυτό το ζήτησε ο ίδιος ο Ερντογάν, συμβολικά, για την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση της Τουρκικής Δημοκρατίας και τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το γεγονός, ότι εκείνη την περίοδο η Ευρώπη είχε αρχίσει να βιώνει μια έντονη προσφυγική και μεταναστευτική κρίση, έδωσε έντονα κίνητρα στην Ε.Ε. να αναθεωρήσει τις θέσεις της, δεδομένης της γεωστρατηγικής σημασίας της Τουρκίας και της επίδρασης που αυτή θα είχε για τη διαχείριση του μεταναστευτικού.
Μέχρι τότε, αν και οι σχέσεις των δύο πλευρών έχουν υπάρξει τεταμένες και ασταθείς, η πιθανότητα μίας Τουρκίας ως μέλος της Ε.Ε.. δεν ήταν λίγες. Αυτή η κατάσταση, όμως, άρχισε να αλλάζει μετά το 2015, με αποκορύφωμα το 2016. Το 2015 η Τουρκία είχε βουλευτικές εκλογές, στις οποίες ένα κουρδικό κόμμα, το λεγόμενο Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP), αποκτά σχεδόν το 11% των ψήφων. Μετά τις εκλογές όμως, η κοινοβουλευτική ασυλία των μελών του κόμματος αυτού αίρεται, συλλαμβάνονται 3.000 μέλη του με την κατηγορία της τρομοκρατίας και καταδικάζονται σε ισόβια. Το 2016, η Τουρκία βιώνει ένα αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα. Η καταστολή που ακολούθησε, η κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης, η προσωρινή διάλυση του Κοινοβουλίου, οι χιλιάδες συλλήψεις, η αναθεώρηση του συντάγματος και η παροχή έκτακτων αρμοδιοτήτων στον πρόεδρο της Τουρκίας από το 2019 και μετά, οδηγούν την Ε.Ε. ουσιαστικά να αναρωτιέται τόσο για την ποιότητα της δημοκρατίας στη Τουρκία, όσο και για το αν θεωρείται ότι πληροί πλέον τα κριτήρια της Κοπεγχάγης.
Σε μία απόπειρα σύνοψης με τις διαπραγματεύσεις του 2005, «άνοιξαν» συγκεκριμένα κεφάλαια στα οποία κρίθηκε απαραίτητο να υπάρξουν αλλαγές. Με την πάροδο των χρόνων, άνοιγαν και καινούρια, πέρα από τα αρχικά, αλλά κανένα από αυτά δεν «έκλεισε». Το 2018, το Συμβούλιο ανακοινώνει μετά από μία σύνοδο, ότι «Ως εκ τούτου, οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας έχουν ουσιαστικά ακινητοποιηθεί και δε μπορεί να εξεταστεί το άνοιγμα ή το κλείσιμο περαιτέρω κεφαλαίων». Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα, δεν έχει υπάρξει κάποια εξέλιξη. Η Τουρκία έχει δεχθεί πολύ έντονη κριτική τα τελευταία χρόνια για το πως έχει διαχειριστεί αρκετά ζητήματα, όπως το κράτος δικαίου, την ποιότητα της δημοκρατίας, την ανεξαρτησία των ΜΜΕ, την εξωτερική της πολιτική στην περιοχή της Μεσογείου και ούτω καθεξής.
Προσωπικά, αναφορικά με όλη αυτή την κατάσταση, θεωρώ πως η εν λόγω κριτική είναι δικαιολογημένη. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν είναι παραγωγικό να συγχέονται οι πράξεις μιας κυβέρνησης που τείνει προς τον συγκεντρωτισμό, με τους πολίτες του εκάστοτε κράτους, όποιο και αν είναι αυτό. Καλώς ή κακώς, η κυβέρνηση αποτελεί τον επίσημο φορέα εκπροσώπησης του κράτους στο εξωτερικό, και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την εικόνα του. Αυτό, όμως, δε σημαίνει απαραίτητα ότι όλες οι πράξεις της κυβέρνησης υποστηρίζονται από αυτόν τον λαό. Κάτι τέτοιο ισχύει λιγότερο ή περισσότερο σε κάθε κράτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- November 2015 Turkish general election, Wikipedia, διαθέσιμο εδώ
- Potential enlargement of the European Union, Wikipedia, διαθέσιμο εδώ
- Authoritarianism before and after the 15 July 2016 coup in Turkey, Chris Houston / Australian National University, διαθέσιμο εδώ
- Erdogan Just Doomed Turkey’s EU Membership, The Washington Post, διαθέσιμο εδώ
- Turkey’s 10 years of EU accession negotiations: no end in sight, William Chislett / Elcano Royal Institute, διαθέσιμο εδώ
- Turkey-EU Relations: Past, Present – and Future?, Selim Kuneralp / Heinrich Böll Stiftun, διαθέσιμο εδώ
- History of Türkiye – EU Relations, Υπουργείο Εξωτερικών Τουρκίας, διαθέσιμο εδώ
- European Neighbourhood Policy and Enlargement Negotiation: Türkiye, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, διαθέσιμο εδώ
- A brief history of Turkey’s long, tortuous road to join the European Union, Euronews, διαθέσιμο εδώ
