Του Θανάση Μάριζα,
«Αρχή πολιτείας απάσης νέων τροφά». Ρητό που αποδίδεται στον πασίγνωστο μαθηματικό και φιλόσοφο, Πυθαγόρα τον Σάμιο, το οποίο χονδρικά μεταφράζεται ως «Θεμέλιο κάθε πολιτείας είναι η ανατροφή των νέων». Παρά την αρχαία παράδοση που ακολουθεί την Ελλάδα, όσον αφορά την καλλιέργεια και την ανάπτυξη της πλειοψηφίας των επιστημονικών πεδίων, πλέον δίνεται η εντύπωση πως οι σύγχρονοι Έλληνες ακαδημαϊκοί, πετυχαίνουν παρά τη λειτουργία του ελληνικού πανεπιστημίου και όχι μέσω αυτής.
Αυτό έχει να κάνει συγκριτικά ελάχιστα με τη γνωσιακή διαδικασία αυτή καθ’ αυτή. Το υλικό των ελληνικών προπτυχιακών προγραμμάτων είναι συχνά απαιτητικότερο, τόσο σε ύλη όσο και δυσκολία, από ό,τι εκείνο προγραμμάτων αντίστοιχου επιπέδου στο εξωτερικό. Το διδακτικό προσωπικό αποτελείται, επίσης, από ιδιαίτερα ικανούς καθηγητές με πλούσιο επιστημονικό έργο, πολλοί από τους οποίους διαθέτουν το φιλότιμο να βοηθήσουν και να προωθήσουν την πορεία των φοιτητών τους.
Το πρόβλημα έγκειται, όπως είναι το σύνηθες για την ελληνική πραγματικότητα, στις ελλιπείς δημόσιες υποδομές του ακαδημαϊκού τομέα. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων φοιτητών, τόσο του παρόντος όσο και του παρελθόντος, μπορεί να τελέσει μάρτυρας στην παρατήρηση αυτή: κακοσυντηρημένα κτήρια, στενές και ακάθαρτες αίθουσες, απουσία τεχνολογικού εξοπλισμού, αναξιοποίητες ψηφιακές λειτουργίες, ελλιπής (αν όχι ανύπαρκτη) φύλαξη των χώρων, κ.λπ. Ανεπαρκείς είναι και οι ενισχυτικές ενέργειες, προς τους περισσότερο ευάλωτους φοιτητές: εξαιρετικά περιορισμένες φοιτητικές εστίες, ελάχιστες υποτροφίες ή στεγαστικά επιδόματα, παρατημένα (ή και καμιά φορά, όπως αποδείχθηκε, θανατηφόρα) δίκτυα μαζικής μεταφοράς και η λίστα μπορεί να επεκταθεί πολύ περισσότερο.
Εφόσον ο εκκολαπτόμενος επιστήμονας καταφέρει επιτυχώς να διασχίσει τον «λαβύρινθο» του ελληνικού πανεπιστημίου, το ταξίδι που επιφυλάσσεται στη συνέχεια κάθε άλλο παρά ομαλό είναι. Με τις θέσεις των εισακτέων να αποτελούν αντικείμενο «κουρέματος», πολλά τμήματα να βλέπουν μειώσεις στις απαιτούμενες διδακτικές ώρες για τη λήψη πτυχίου, ολόκληρες ειδικεύσεις ή μεταπτυχιακά προγράμματα να εξαφανίζονται από τον ακαδημαϊκό χάρτη, καθώς και ορισμένες ενέργειες περί ιδιωτικοποίησης της εκπαίδευσης να πλανιούνται στον αέρα, οι επίσημες θέσεις έρευνας ή διδασκαλίας ήταν, είναι, και πιθανότατα θα συνεχίσουν να είναι, μετρημένες στα δάκτυλα.
Ως αποτέλεσμα, πολλοί φιλόδοξοι ακαδημαϊκοί αναγκάζονται να συμβιβαστούν μέσω απασχολήσεων άλλου είδους, περιμένοντας, παράλληλα, την πολυπόθητη προκήρυξη ή το άνοιγμα κάποιας θέσης σε πανεπιστημιακό ίδρυμα. Από αυτούς, μόνο λίγοι τυχεροί θα εξασφαλίσουν κάποιο ανάλογο πόστο (αρχικά) επιστημονικού συνεργάτη, με ακόμα λιγότερους να προβιβάζονται, συνήθως μετά από πολυετή εργασία, σε κάποιο καθηγητικό αξίωμα.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα της εν λόγω κατάστασης είναι τα εξής: πρώτον, πάνω από το 50% των υπηρετούντων Ελλήνων εκπαιδευτικών ξεπερνά τα 52 ηλικιακά έτη, ενώ οι κάτω των 35 ετών αντιπροσωπεύουν ποσοστό λιγότερο του 3% της συνολικής «πίτας» (βάσει στοιχείων της ΕΛ.ΣΤΑΤ., του 2019). Αυτό τοποθετεί την Ελλάδα στην 5η θέση με τους γηραιότερους εκπαιδευτικούς ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δεύτερον, μόνο 4 στους 10 (40%) Έλληνες ακαδημαϊκούς απασχολούνται εντός των συνόρων της χώρας τους (βάσει στοιχείων της Ε.Τ.Ε., του 2018). Συγκριτικά, ο μέσος όρος των ευρωπαϊκών χωρών είναι 9 στους 10 (90%). Τι συμβαίνει, λοιπόν, με το υπόλοιπο 60%;
Η απάντηση είναι προφανής και, κυρίως, ρητορικής φύσεως: 6 στους 10 Έλληνες ακαδημαϊκούς απασχολούνται εκτός των ελληνικών συνόρων. Το λαϊκό ρητό πως «όποια πέτρα κι αν σηκώσεις, Έλληνα θα ανταμώσεις» φαίνεται πως ισχύει, έως έναν βαθμό, για τους ακαδημαϊκούς. Με την πλειοψηφία, λοιπόν, των υψηλότερα καταρτισμένων Ελλήνων ερευνητών και διδασκόντων να δραστηριοποιείται (και, συχνά, να διαπρέπει) σε κράτη της αλλοδαπής, το κόστος του λεγόμενου “brain drain” (ή, αν θέλουμε να είμαστε τυπικοί με την ορολογία, η φυγή ανθρώπινου κεφαλαίου) είναι εξόχως υψηλό για την Ελλάδα.
Η τάση αυτή δεν πρόκειται να προκαλέσει εντύπωση για όποιον έχει έστω και την παραμικρή επαφή με την ελληνική αγορά εργασίας. Σε μια εποχή που τα πτυχία και οι περαιτέρω εξειδικεύσεις θεωρούνται μεν αυτονόητα για κάθε σχεδόν υποψήφιο εργαζόμενο, αλλά δύσκολα του εξασφαλίζουν μια θέση ανάλογη της αξίας τους, η Ελλάδα έχει να «υπερηφανεύεται» μια ακόμα αρνητική διάκριση: η χώρα βρίσκεται δεύτερη στην Ε.Ε., όσον αφορά το ποσοστό των υπηκόων της που εργάζονται σε θέσεις τυπικά χαμηλότερες ως προς τα προσόντα τους (32,1%, βάσει στοιχείων της Eurostat, του 2021). Για την ιστορία, μόνον η Ισπανία μας ξεπερνά, με ποσοστό 34,5%.
Συνδυάζοντας το συγκεκριμένο φαινόμενο, της ευρύτερης επαγγελματικής αποκατάστασης, με τις επικρατούσες συνθήκες στον ακαδημαϊκό τομέα, οι οποίες παρατέθηκαν παραπάνω, δεν εκπλήσσει η φυγή τόσων Ελλήνων επαγγελματιών της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στις, φαινομενικά τουλάχιστον, περισσότερο φιλόξενες αγορές του εξωτερικού.
Μεταξύ άλλων, εντείνεται έτσι και το υπάρχον δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδας. Έρευνα, του 2016, από τον οργανισμό διαΝΕΟσις και το Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων (Ε.Δ.Κ.Α.) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας εικάζει πως ένας στους τρεις Έλληνες κατοίκους θα είναι άνω των 65 ετών, το 2050, κάτι που, φυσικά, θα έχει καταστροφικά αποτελέσματα για την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονομίας.
Οπότε, ποια είναι η λύση; Ο γραφών δε πρόκειται να παριστάνει πως τη γνωρίζει. Χρειάζονται συστημικές αλλαγές, σε βάθος χρόνου, ώστε να βελτιωθεί αισθητά η διαχρονική δυσλειτουργία του ελληνικού ακαδημαϊκού τομέα. Ορισμένες κυβερνητικές πρωτοβουλίες των τελευταίων ετών, όπως το πρόγραμμα Rebrain Greece, είναι μεν βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά προς το παρόν δεν καλύπτουν ούτε στο ελάχιστο τον πραγματικό όγκο του προβλήματος. Ελπιδοφόροι τίτλοι περί υπάρχουσας αντιστροφής του brain drain είναι, μάλλον, ακόμη υπερβολικά αισιόδοξοι.
Όπως είπαμε και στην αρχή, δείγμα κάθε υγιούς κράτους είναι η ποιοτική εκπαίδευση των νέων γενεών. Εάν η ακαδημαϊκή κατάσταση στην Ελλάδα δεν λάβει ενέργειες «απινίδωσης» από τις μελλοντικές Κυβερνήσεις (εν όψει και των προσεχών εκλογών), τότε πολύ δύσκολα θα χτιστούν γερές βάσεις για την ευρύτερη επιστημονική, τεχνολογική και οικονομική θωράκιση της χώρας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Ελλάδα βρίσκεται στην 5η θέση με τους πιο ηλικιωμένους εκπαιδευτικούς στην ΕΕ, ipaidia.gr, διαθέσιμο εδώ
- 6 στους 10 Έλληνες πανεπιστημιακούς απασχολούνται στο εξωτερικό, esos.gr, διαθέσιμο εδώ
- Γιατί οι Έλληνες διαπρέπουν (κυρίως…) στο εξωτερικό;, protothema.gr, διαθέσιμο εδώ
- Greece’s reverse brain drain, politico.eu, διαθέσιμο εδώ
