Της Ιωάννας Λογάρου,
Έπειτα από το The Witch (2015), o Αμερικανός σκηνοθέτης Robert Eggers επεδίωξε να προκαλέσει περισσότερους φιλοσοφικούς προβληματισμούς με την επόμενη ταινία του, The Lighthouse (2019). Η ταινία ξεκινά με τον Εφραίμ Ουίνσλοου να καταφθάνει σε ένα νησί της Νέας Αγγλίας προκειμένου να βοηθήσει στη φύλαξη ενός φάρου, στον οποίο μένει ήδη ο Τόμας Γουέικ, χρόνια καπετάνιος. Με την πάροδο του χρόνου οι δύο αυτοί άντρες γνωρίζονται περαιτέρω και κυριαρχεί μία μάχη μεταξύ τους για δύναμη και επιβολή. Οι απόκρυφες γνώσεις του έμπειρου καπετάνιου Γουέικ για τον φάρο του προσδίδουν μία αίσθηση υπεροχής απέναντι στον Ουίνσλοου (του αναθέτει εξαντλητικές εργασίες και τον κρίνει αυστηρά). Ο Ουίνσλοου, στην αρχή της ταινίας, φαίνεται υπάκουος και δεκτικός στις διαταγές του Γουέικ. Είναι ένας τρόπος για να εκτελέσει πλήρως τα καθήκοντά του και να επωφεληθεί αργότερα με χρήματα (που όπως διευκρινίζει θα τα χρησιμοποιήσει για να δημιουργήσει μία οικογένεια).
Οι δύο αυτοί άντρες αντιπροσωπεύουν με επάρκεια το Εγώ και το Αυτό. Το Εγώ (Ego), το Αυτό (Id) και το Υπερεγώ (Super-ego) αποτελούν τα τρία συστήματα που χαρακτηρίζουν τη δομή της προσωπικότητας ενός ατόμου σύμφωνα με τον Αυστριακό ψυχίατρο Σίγκμουντ Φρόιντ. Πιο συγκεκριμένα, ο Γουέικ αποτελεί το Αυτό, την αρχή της ηδονής, το ορμέμφυτο. Το Αυτό διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην παιδική μας ηλικία, μιας και τότε υπακούμε αποκλειστικά στις φυσικές/ψυχικές μας ανάγκες. Ο Γουέικ ικανοποιεί τόσο τις βιολογικές του ανάγκες, όσο και αυτές για το ποτό (ωθεί και τον Ουίνσλοου σε αυτές τις απολαύσεις). Κρατά μυστική την επαφή του με το φως του φάρου, του οποίου τη φροντίδα αναλαμβάνει αποκλειστικά αυτός (προκαλώντας την απορία του Ουίνσλοου) και η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι δυσνόητη (συχνά επικαλείται θεούς και υπερδυνάμεις εκείνων). Αντίθετα, Ο Ουίνσλοου αποτελεί το Εγώ, την έδρα δηλαδή της λογικής και της ισορροπίας μεταξύ του περιβάλλοντος και των ενστίκτων. Το Εγώ διαθέτει έναν ρόλο ρυθμιστικό, που στοχεύει στην ικανοποίηση των αναγκών μας με έναν τρόπο που θα είναι κοινωνικά ασφαλής και αποδεκτός. Το Εγώ, λοιπόν, ακολουθεί την αρχή της πραγματικότητας.
H διάκριση μεταξύ της αρχής της ηδονής με την αρχή της πραγματικότητας έγκειται στο γεγονός πως ενώ και οι δύο αποσκοπούν στην ευχαρίστηση, η αρχή της πραγματικότητας μετριάζει την ανάγκη του ατόμου για απόλαυση, καθώς συχνά αυτή η ανάγκη έρχεται αντιμέτωπη με κανόνες και εμπόδια της πραγματικότητας. Ο Ουίνσλοου κάνει μελλοντικά σχέδια για οικογένεια και ήρεμη ζωή, κατακλύζεται από αναμνήσεις και σκέψεις, ενώ κυριαρχείται από τις αισθήσεις του, οι οποίες τον εξαπατούν (οράματα με γοργόνες). Μία πιθανή αντιπροσώπευση του Υπερ-εγώ αποτελούν οι γλάροι του νησιού. Οι γλάροι, σύμφωνα με τον Γουέικ, κουβαλούσαν τις ψυχές των νεκρών ναυτών και το να σκοτωθεί ένας γλάρος συνδυαζόταν κατά τον Γουέικ με κακή τύχη.
Το Υπερ-Εγώ, στέκεται απέναντι στο Εγώ με τη μορφή της απαγόρευσης. Περιβάλλει τον ηθικό κώδικα ενός ατόμου έτσι ώστε αυτό να συλλογίζεται αν οι πράξεις του είναι σωστές ή λάθος. Η υπέρβαση του Υπερ-Εγώ πραγματοποιείται όταν το Εγώ (Ουίσνλοου) παρακούει τις εντολές του Γουέικ και σκοτώνει έναν γλάρο που του επιτίθεται. Από τη βίαιη αυτή πράξη και μετά, αντιλαμβανόμαστε ότι τα 3 συστατικά της προσωπικότητας έρχονται σε σύγκρουση. Κάτι τέτοιο για τον Freud συνεπάγεται ανάπτυξη ψυχοπαθολογικών συμπτωμάτων.
Η ψυχική υγεία προϋποθέτει την αρμονική συνύπαρξη των τριών (Εγώ, Αυτό και Υπερ-Εγώ). Η εσωτερική αναδιοργάνωση των συστατικών αυτών στο νου του Ουίνσλοου, τον οδηγεί στην παράνοια καθώς προσπαθεί να αποκρυσταλλώσει μέσα του τί σημαίνουν τα οράματα που βλέπει. Τα οράματα αυτά σχετίζονται με έναν πρώην συνάδελφο του Ουίνσλοου που σκοτώθηκε σε ένα ατύχημα. Αργότερα, αποκαλύπτει πως ο συνεργάτης αυτός ονομαζόταν Εφραίμ Ουίνσλοου, ενώ το δικό του αληθινό όνομα είναι Τόμας Χάουαρντ. Με την ανατροπή αυτήν, υποψιαζόμαστε πως υπαίτιος για τον θάνατο του Ουίνσλοου (του πραγματικού) ευθύνεται ο Χάουαρντ και έτσι το αίσθημα ενοχής του τον ωθεί στην αναζήτηση σωτηρίας, για αυτό επιδιώκει παθιασμένα να δει τί κρύβεται στο φως του φάρου. Πέρα από τα οράματα του νεκρού συνεργάτη του, Ο Ουίνσλοου/Χάουαρντ συχνά εμπλέκεται σε ερωτικές περιπτύξεις με μία γοργόνα. Οι εικόνες αυτές επιβεβαιώνουν τη θεωρία του Φρόιντ περί καταπιεσμένης σεξουαλικότητας.
Αναλυτικότερα, μεγάλο μέρος των βαθύτερων επιθυμιών μας αφορά τις σεξουαλικές μας ανάγκες. Για την ομαλή, όμως, λειτουργία και εδραίωση ενός πολιτισμού συχνά καταπιέζονται αυτές οι ενορμήσεις και το συνειδητό προσπαθεί να τις κρύψει. O Oυίνσλοου/Χάουαρντ αποκομμένος από κάθε είδους πολιτισμό και έχοντας εξαλείψει το Υπερ-Εγώ, επιζητά την ελευθερία του Εγώ και την επιβολή του στο Αυτό (Γουέικ). O αγώνας για κυριαρχία του Γουέικ απέναντι στον Oυίνσλοου/Χάουαρντ και το αντίστροφο είναι εμφανής από την αρχή της ταινίας, με την εναλλαγή αυτή να σηματοδοτεί τη σύγχυση ανάμεσα στο Εγώ και στο Αυτό και την ολοκληρωτική αποδόμηση και των δύο.
Βασική ιδέα του Φρόιντ ήταν πως αν ο ανθρώπινος νους δεν μπορέσει να τοποθετήσει το τρίπτυχο της προσωπικότητας (Εγώ, Αυτό, Υπερ-εγώ) σε ένα ρυθμιζόμενο πλαίσιο, πιθανόν να αναπτυχθεί κάποια ψυχική διαταραχή (παράνοια, σχιζοφρένεια, ψύχωση). Έτσι λοιπόν, ο Oυίνσλοου/Χάουαρντ δολοφονεί με βαναυσότητα τον Γουέικ (Αυτό), ακριβώς όπως έκανε και με τον γλάρο (Υπερ-Εγώ). Έτσι, πιστεύει πως πέτυχε την ολοκλήρωση της επιβολής του Εγώ και την απόλυτη ελευθερία. Καταφθάνοντας όμως στο φως του φάρου, βλέπουμε τον Oυίνσλοου/Χάουαρντ να τρελαίνεται ακόμα περισσότερο και να οδηγείται στην αυτοκαταστροφή (στο τελευταίο πλάνο γλάροι τρώνε μέρος του σώματός του).
Μία πιθανή εξήγηση για το ότι ο Oυίνσλοου/Χάουαρντ δεν άντεξε το φως του φάρου οφείλεται στο ότι το φως αυτό περιλαμβάνει βασικές ορμές, παρορμήσεις και επιθυμίες που έχουν απωθηθεί από τη συνείδηση, καθώς και εμπειρίες που ο Oυίνσλοου/Χάουαρντ έχει ξεχάσει, αλλά, παρόλα αυτά, καθορίζουν και κατευθύνουν την ύπαρξή του. Τα στοιχεία αυτά δεν είναι ιδιότητα του Εγώ να τα επεξεργαστεί για αυτό και το βαρύ και ακατανόητο φορτίο του φωτός προκαλεί τον θάνατό του.
Αν επικεντρωθούμε στο νόημα της ταινίας χωρίς να ασχοληθούμε μεμονωμένα με τον κάθε ήρωα, άξια προσοχής είναι όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η ανάγκη επιβολής τόσο του Γουέικ στον Oυίνσλοου/Χάουαρντ όσο και το αντίστροφο. Όπως σχολιάστηκε, η σεξουαλική καταπίεση των δύο ανδρών είναι αιτία των συμπεριφορών τους και της επιθυμίας τους για κυριαρχία και έλεγχο. Ο Γουέικ υποχρεώνει τον Oυίνσλοου/Χάουαρντ να επαναλαμβάνει καθημερινά δουλειές καθαριότητας καταφέρνοντας έτσι να επιβληθεί, ενώ η πρόσβαση στο φως του φάρου είναι αποκλειστικά δικό του προνόμιο. Ίσως έτσι ο Γουέικ να επιδιώκει να αναδείξει την αντρική του υπεροχή. Υποθέτοντας πως η απεικόνιση του φάρου αποτελεί φαλλικό σύμβολο, η στάση του Oυίνσλοου/Χάουαρντ απέναντι στα οράματά του με τις γοργόνες (σεξουαλική ικανοποίηση/κυριαρχία μέσω της αντρικής υπόστασής του) επίσης επιβεβαιώνει τη θεωρία περί αγώνα για αντρική επιβολή (ειδικά αν υπολογίσουμε ότι ο Oυίνσλοου/Χάουαρντ κακοποιεί σεξουαλικά τον Γουέικ λίγο πριν τον σκοτώσει ολοκληρωτικά).
Για τον Φρόιντ, ο φαλλός που χρησιμοποιείται περισσότερο ως συμβολική αναφορά και ο φορέας αυτού, δηλαδή το αρσενικό υποκείμενο, αποτελούν το πυρήνα των εξηγήσεων τόσο της ψυχικής όσο και της σεξουαλικής ανάπτυξης. Έτσι λοιπόν, ο λεγόμενος φαλοκεντρισμός, σύμφωνα με τον οποίο ο φαλλός εξασφαλίζει την εξουσία ενός ατόμου, παρατηρείται και στην ταινία, καθώς η ισχύ τόσο του Γουέικ απέναντι στον Oυίνσλοου/Χάουαρντ όσο και το αντίστροφο βασίζεται στην έμμεση επήρεια του φαλλού στη στάση του καθενός.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Lighthouse (2019), imdb.com, διαθέσιμο εδώ
- ΤΟ ΕΓΩ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΤΟ / FREUD SIGMUND, politeianet.gr, διαθέσιμο εδώ
