Η σημασία του παιδικού παιχνιδιού στην κουλτούρα των ενηλίκων

Της Μαρίας Κλειδή,

Παιχνίδι. Κάτι τόσο αυτονόητο όταν σκέφτεσαι ένα παιδί, μία φυσική κατάσταση στην οποία τα παιδιά εισέρχονται με μεγάλη προθυμία και ενθουσιασμό. Οπουδήποτε και να παίζουν τα παιδιά, σε παιδική χαρά, στο προαύλιο ενός σχολείου, ακόμη και στο σπίτι, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σαν να δρουν στην πραγματικότητα. Μέσα σε αυτή τη δική τους πραγματικότητα, τα παιδιά εκφράζονται, φωνάζουν, κλαίνε, γελούν, χαίρονται, ζουν και όταν η ώρα του παιχνιδιού τελειώνει, μπαίνουν πάλι λίγο απρόθυμα στον κόσμο των ενηλίκων. Νομίζω ο καθένας μπορεί να θυμηθεί  πώς ήταν ως παιδί, να σκεφτεί πόσο περίεργος ήταν ο κόσμος των «μεγάλων» και πόσο φυσικός και ανέμελος ήταν ο κόσμος του παιχνιδιού.

Το παιχνίδι της ανακάλυψης, της εσωτερικής έκφρασης. Πόσο συχνά προσποιούμασταν ρόλους, φτιάχναμε τη δική μας οικογένεια ή τη δική μας ομάδα, πολλές φορές αυτή η ομάδα αποτελούνταν από υπερ-ήρωες και διαλέγαμε τις υπερ-δυνάμεις του χαρακτήρα μας. Αυτός ο κόσμος όμως δεν ήταν αιώνιος, γρήγορα έρχονταν οι υποχρεώσεις του κόσμου των μεγάλων να μας επηρεάσουν, το σχολείο, τα μαθήματα, το σπίτι, οι κανόνες των ενηλίκων. Η διέξοδος ήταν το παιχνίδι, μία κατάσταση που είχε κανόνες δικούς μας, όπου η ώρα κυλούσε διαφορετικά και στην οποία όταν βρισκόμασταν, μπορούσαμε να υπάρξουμε λίγο αλλιώτικα απ’ ό,τι συνήθως «έπρεπε».

Το παιχνίδι δεν είναι γνώρισμα μόνο των ανθρώπων. Και τα νεαρά θηλαστικά παίζουν μεταξύ τους σε μικρές ηλικίες, ανακαλύπτοντας το περιβάλλον γύρω τους, αλλά και τους τρόπους συμπεριφοράς που επικρατούν στο είδος τους και μεταξύ των υπόλοιπων ζώων. Βέβαια, παιχνίδια δεν παίζουν μόνο τα παιδιά και τα νεαρά ζώα, αλλά και οι ενήλικες. Και για αυτούς, όταν μπαίνουν σε αυτή τη διαδικασία, δεν ισχύουν οι κανόνες που ίσχυαν πριν μπουν στο παιχνίδι, τα συναισθήματα μεταβάλλονται και τους παίκτες απορροφά η νέα κατάσταση του παιχνιδιού.

Αρκετοί ερευνητές του 18^ου και του 19^ου αιώνα έχουν σχολιάσει την ύπαρξη και τις λειτουργίες του παιχνιδιού, χωρίς να δίνουν όμως ιδιαίτερη βαρύτητα στη σημασία του, καθώς εκείνη την εποχή το έβλεπαν ως χάσιμο χρόνου. Στις αρχές του 20^ού αιώνα, ο Johan Huizinga, δανός ιστορικός και θεωρητικός του πολιτισμού, επισήμανε την αξία του παιχνιδιού ως πολιτισμικού φαινομένου. Τα παιδιά όταν παίζουν δημιουργούν μικροκοινωνίες, τα μέλη των οποίων αλληλεπιδρούν, παίρνουν αποφάσεις, ορίζουν κανόνες, επιβάλλουν ποινές για την κακή διαχείριση του παιχνιδιού και δρουν στο «εδώ και τώρα». Από τις αρχές του 20^ού αιώνα και έκτοτε, οι ερευνητές δίνουν ιδιαίτερη σημασία στο παιδικό παιχνίδι και στους τρόπους έκφρασης των παιδιών μέσα σε αυτό. Ο Sigmund Freud ασχολήθηκε με την ψυχαναλυτική διάσταση του παιχνιδιού και παρατήρησε ότι μέσω αυτού τα παιδιά εκφράζουν επιθυμίες και συναισθήματα. Χαρακτήρισε το παιχνίδι «ελεύθερη έκφραση των επιθυμιών» και επεσήμανε την καθαρτική του λειτουργία ως μέσο διάγνωσης και θεραπείας του παιδιού.

O Freud υποστήριξε ότι τα παιδιά εκτελούν στο παιχνίδι προβληματικές καταστάσεις, ώστε να κυριαρχήσουν πάνω σ’ αυτές και αντιμετωπίζουν το άγχος που τους προκαλείται από την καθημερινότητα, καθιστώντας τον εαυτό τους ενεργητικό κυρίαρχο παρά παθητικό θύμα μίας κατάστασης. Έλληνες ερευνητές-ανθρωπολόγοι και κοινωνιολόγοι, όπως η Σοφία Αυγητίδου, έχουν ασχοληθεί με το παιδικό παιχνίδι και στη συμβολή του στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια του 20^ού αιώνα, αναδείχθηκε ως μέσο εθνικής αγωγής και ψυχαγωγίας. Σύγχρονοι ανθρωπολόγοι περιγράφουν το παιδικό παιχνίδι ως μέσο κάθαρσης και άλλοτε επιβίωσης. Η κοινωνική ανθρωπολόγος Κλειώ Γκουγκουλή περιγράφει τα παιχνίδια που έπαιζαν τα παιδιά στα προάστια του Πειραιά κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα. Αναφέρει ότι οι άνθρωποι στην περίοδο της έντονης πείνας και των θανάτων είχαν ως παρηγοριά το παιχνίδι.

Παιχνίδια παίζονται από τα παιδιά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη, κάποια μεταδίδονται από τους μεγαλύτερους στους μικρότερους, άλλα εφευρίσκονται από τα ίδια τα παιδιά και άλλα αγοράζονται και χρησιμοποιούνται. Η κατάσταση του παιχνιδιού υφίστανται όπου και αν κοιτάξουμε στο ανθρώπινο γένος, η ανθρωπότητα εφευρίσκει και δημιουργεί παιχνίδια για χιλιάδες χρόνια, με τις παλαιότερες ανακαλύψεις να δίνουν παιχνίδια με ζάρια, φτιαγμένα από φυσικά υλικά, όπως πέτρες ή οστά. Στη σύγχρονη εποχή, η βιομηχανία του παιχνιδιού έχει γιγαντωθεί, προσφέροντας κάθε είδους και μορφής παιχνίδι και διασκέδαση. Κάποιοι ερευνητές εξέφρασαν ανησυχίες σχετικά με τον περιορισμό της φαντασίας των παιδιών λόγω των έτοιμων παιχνιδιών, που μάλιστα είναι προϊόν προς πώληση. Παλαιότερα, τα παιχνίδια κατασκευάζονταν είτε από τα ίδια τα παιδιά, είτε μέσα στα πλαίσια της οικογένειας και κατ’ επέκταση της κοινωνίας. Παρόλα αυτά, τα παιδιά δείχνουν να χρησιμοποιούν τα παιχνίδια τους με μοναδικούς τρόπους και να φαντάζονται ιστορίες γύρω από αυτά, να τα περνούν από διάφορες δοκιμές (crash test) και πολλές φορές να τα μεταμορφώνουν σε κάτι άλλο από αυτό που είναι για χάρη του παιχνιδιού.

Μέχρι και πριν κάποια χρόνια, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, οι οικογένειες συμμετείχαν ενίοτε στα παιχνίδια των παιδιών ή τους μάθαιναν ένα παιχνίδι που γνώριζαν. Τα παιδιά που έχουν γεννηθεί μετά την αλλαγή της χιλιετίας κουβαλούν μία πολύ διαφορετική κουλτούρα παιχνιδιού λόγω της τεχνολογίας, ενώ συνάμα για τους ίδιους λόγους παρουσιάζουν απόσταση από τις προηγούμενες γενιές. Τα ηλεκτρονικά και τα διαδικτυακά παιχνίδια, σε συνδυασμό με την ικανότητα της αλληλεπίδρασης που σου προσφέρει η ίδια η συνθήκη του παιχνιδιού, μετέφεραν αυτή τη φυσική κατάσταση μπροστά σε μία οθόνη, η οποία κρατά απασχολημένες σχεδόν όλες τις αισθήσεις του παίκτη. Τα έντονα χρώματα, τα τοπία, οι κινούμενες εικόνες που αλληλεπιδρούν με άλλες σε έναν κυβερνοχώρο με τον οποίο μπορεί κανείς να εκπροσωπηθεί ακόμη και από έναν άβαταρ εαυτό, δεν αφήνουν εύκολα χώρο στην ανάπτυξη της φαντασίας των παιδιών. Αντιθέτως, συχνά τα παιδιά επηρεάζονται από τους εικονικούς παίκτες και τις εικονικές τους δυνάμεις. Η συνθήκη αυτή συντελεί σίγουρα μία μεταβολή ως προς την πολιτισμική διάσταση του παιχνιδιού, της οποίας τα αποκυήματα δεν έχουν εκφραστεί ακόμη σε όλο το ηλικιακό φάσμα των ανθρώπων που τη φέρουν.

Το παιχνίδι ήταν –και συνεχίζει να είναι– καθοριστικός παράγοντας στην ανάπτυξη των ανθρώπινων κοινωνιών και στη μορφή τους, είναι μία κατάσταση που κάθε άνθρωπος και κάθε παιδί βιώνει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Το παιδί διαμορφώνεται μέσα από το παιχνίδι και το παιχνίδι διαμορφώνεται μέσα από το παιδί, αυτή είναι και η ουσία του. Όταν το παιδί μεγαλώνει, αλλάζει και το παιχνίδι, όταν ο έφηβος γίνεται ενήλικας, τα παιχνίδια αλλάζουν και πάλι. Το παιχνίδι ακολουθεί τον άνθρωπο και ο άνθρωπος αναζητά το παιχνίδι. Όταν είναι μικρός αναζητά να παίζει κάθε μέρα, μεγαλώνοντας αυτή η επιθυμία μειώνεται. Ακόμη, όμως, και μεγάλος πια, εκεί γυρνά όταν θέλει να ξεχαστεί, να θυμηθεί λίγη ανεμελιά.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Psychoanalytic play therapy, psychceu.com, διαθέσιμο εδώ
• Homo Ludens, A study of the play-element in culture, creativegames.org.uk, διαθέσιμο εδώ
• O ρόλος του παιχνιδιού και της παιχνιδοθεραπείας στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, dspace.uowm.gr, διαθέσιμο εδώ
• Εθισμός στα διαδικτυακά παιχνίδια και η επίδρασή τους στην ψυχική υγεία, psychologynow.gr, διαθέσιμο εδώ
• Cleo Gougoulis, chapter 11 Toys and Communication, working class Children’s Toys in Times of War and Famine. Play Work and the Agency of Children in Piraeus Neighbourhoods During the German Occupation of Greece, 2018