Της Αιμιλίας Δρακάκη,
Αιώνες πριν το Ολοκαύτωμα, τον αραβο-εβραϊκό πόλεμο και την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, ο εβραϊκός λαός βρισκόταν διασκορπισμένος στην Ευρώπη, οργανωμένος σε πολυπληθείς κοινότητες, ενώ χρειαζόταν να συνυπάρξει με τους υπόλοιπους λαούς διαφορετικών θρησκειών που κατοικούσαν σε κάθε χώρα. Σημαντική παρουσία είχαν κυρίως στη Δυτική Ευρώπη και πιο συγκεκριμένα, στην Iβηρική Χερσόνησο, την Ισπανία και τη Σικελία. Η παρουσία τους εκεί δεν γνώρισε την απόλυτη συμπάθεια και αποδοχή, ενώ, έπειτα από πολλές δεκαετίες ανοχής, οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν και αναγκάστηκαν να μετοικήσουν ανατολικότερα, σε εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι δύο λαοί της Βίβλου, Χριστιανοί και Εβραίοι, δεν κατάφεραν να συνδεθούν και να συνεργαστούν για λόγους που θα εξετάσουμε στη συνέχεια. Αντίθετα, οι μουσουλμάνοι μεταχειρίστηκαν πολύ πιο ευνοϊκά τους εβραϊκούς πληθυσμούς, προσηλωμένοι βέβαια στην εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων, στην προσπάθειά τους να επεκτείνουν και να εδραιώσουν την κυριαρχία τους έναντι των υπόλοιπων αυτοκρατοριών της εποχής.
Ήδη από τις αρχές του 7ου αιώνα, οι Βησιγότθοι στην Ισπανία είχαν εξαπολύσει διωγμούς κατά των Εβραίων, οι οποίοι αργότερα θα ευημερούσαν και θα κατείχαν υψηλές θέσεις στην αυλή των μουσουλμάνων ηγεμόνων της Ανδαλουσίας και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Κατά τον 11ο αιώνα, μάλιστα, παρατηρείται το αποκορύφωμα της άνθησης των εβραϊκών γραμμάτων, της ποίησης και της φιλοσοφίας στην Ισπανία. Αυτή τερματίστηκε απότομα τον 12ο αιώνα, όταν οι Αλμοάδες (μουσουλμανικό κίνημα από πληθυσμούς της Β. Αφρικής) έκλεισαν τα σχολεία και τις συναγωγές.
Κατά τη διάρκεια των σταυροφοριών, η εχθρότητα απέναντι στους Εβραίους ήταν ακόμα πιο έντονη, υποκινούμενη συχνά από δημαγωγούς ιερείς και μοναχούς. Το 1078, ο πάπας Γρηγόριος Ζ’ απαγόρευσε στους χριστιανούς να απασχολούν Εβραίους, ενώ ακολούθησαν σφαγές Εβραίων στη Ρηνανία. Γενικότερα, οι εβραϊκοί πληθυσμοί δέχονταν ταπεινώσεις και προσβολές ιδιαίτερα κατά τις περιόδους των θρησκευτικών εορτασμών τους. Το πρόβλημα έγινε μόνιμο στα τέλη του 12ου αιώνα, κατά τη βασιλεία του Φιλίππου Β’ Αυγούστου της Γαλλίας, ο οποίος διεκδίκησε τον τίτλο του θεματοφύλακα της πίστης. Οι Εβραίοι έγιναν δουλοπάροικοι του βασιλιά και η περιουσία τους μπορούσε να κατασχεθεί. Για πολλά χρόνια το βασίλειο είχε τη δυνατότητα να εξορίζει τους Εβραίους και να μην τους επιτρέπει να επιστρέψουν για δεκαετίες. Ενώ η Εκκλησία αρχικά είχε δείξει ανοχή, στην τέταρτη σύνοδο του Λατερανού το 1215 αποφασίστηκε η μόνιμη διαγραφή των χρεών που οφείλονταν σε Εβραίους. Ταυτόχρονα, τους υποχρέωσε να φορούν το έμβλημα της ντροπής και τους απαγόρευσε να επιβάλλουν υψηλό επιτόκιο, να κατέχουν δημόσιο αξίωμα ή να προσλαμβάνουν χριστιανούς υπηρέτες.
Οι Εβραίοι, επίσης, κατηγορήθηκαν ότι βεβήλωναν την όστια (τον άζυμο ευχαριστιακό άρτο των καθολικών) και ότι ασκούσαν μια πρακτική που θα μπορούσε να παρομοιαστεί σήμερα με «μαύρη μαγεία». Μετά από αυτή την κατηγορία, το 1298 εξοντώθηκαν οι Εβραίοι του Ρόττινγκεν στη Φραγκονία και έτσι, εγκαινιάστηκαν έξι μήνες τρόμου. Περισσότερες από εκατό κοινότητες υπέφεραν. Παρομοίως, και οι εβραϊκές κοινότητες της βόρειας Ευρώπης είχαν κυριευθεί από φόβο και κίνδυνο. Έτσι, οι Εβραίοι κατέφυγαν στη λιγότερο ανεπτυγμένη, αλλά σχετικά πιο φιλόξενη Ανατολή. Το 1244, ο δούκας της Αυστρίας τους παραχώρησε ένα προνόμιο που τους επέτρεπε να δανείζουν με τόκο, τους έθεσε υπό την προστασία του και εγγυήθηκε τα χρέη τους. Ωστόσο αργότερα, το 1348, οι Εβραίοι κατηγορήθηκαν ως υπαίτιοι για τον Μαύρο Θάνατο και σφαγιάστηκαν. Το 1492 οι καθολικοί βασιλείς, ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα εξόρισαν όλους τους Εβραίους της Ισπανίας, οι οποίοι κατέφυγαν σε χώρες της Μεσογείου, κυρίως στην Πορτογαλία και την Ιταλία, μέχρι το 1504, οπότε εκδιώχθηκαν και από εκεί.
Η μαζική μετακίνηση των Εβραίων σε εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κυρίως στα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία, σε συνδυασμό με την ανοχή που έδειχναν οι Οθωμανοί ηγεμόνες απέναντί τους, οδήγησαν στη δημιουργία σημαντικών εβραϊκών κοινοτήτων σε μεγάλες πόλεις. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της Θεσσαλονίκης, του Σαράγιεβου, της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης και της Αδριανούπολης. Η μουσουλμανική φιλοσοφία της συνύπαρξης με τους μονοθεϊστές «λαούς της Βίβλου», Εβραίους και Χριστιανούς, δημιουργούσε αίσθημα εμπιστοσύνης. Επιπλέον, κατά την πρώιμη μετακίνηση των Εβραίων από την Ευρώπη προς τα οθωμανικά εδάφη, σημαντικό ρόλο έπαιξε η επιστολή του γερμανικής καταγωγής ραβίνου της Αδριανούπολης Yitzhak Şarfati. Με την επιστολή αυτή, οι Εβραίοι της Κεντρικής Ευρώπης κλήθηκαν στα μέσα του 15ου αιώνα να μετακινηθούν προς την αναπτυσσόμενη Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία περιγράφεται ως τόπος ασφαλής και φιλόξενος για τον λαό του Ισραήλ:
«Οι κραυγές και τα αναφιλητά σας έφτασαν μέχρις εδώ. Μάθαμε για όλες τις αναστατώσεις και τις καταδιώξεις που αναγκάζεστε να υποφέρετε στις γερμανικές χώρες… Το βάρβαρο και άξεστο έθνος αδίστακτα καταπιέζει τα πιστά τέκνα του περιούσιου λαού… Ακούστε, αδέλφια μου, τη συμβουλή που σας δίνω. Και εγώ γεννήθηκα στη Γερμανία και μελέτησα το Torah με τους Γερμανούς ραβίνους. Διώχτηκα από τη χώρα της γέννησής μου και ήρθα στα τουρκικά εδάφη, που είναι ευλογημένα από το Θεό και γεμάτα με όλα τα καλά. Εδώ βρήκα ανάπαυση και ευτυχία. Η Τουρκία μπορεί να γίνει και για σας η γη της ειρήνης… Εδώ στη χώρα των Τούρκων δεν έχουμε κανένα παράπονο. Έχουμε μεγάλες περιουσίες· πολύς χρυσός και άργυρος βρίσκονται στα χέρια μας. Δεν πιεζόμαστε από βαρείς φόρους και το εμπόριό μας είναι ελεύθερο και ανεμπόδιστο, πλούσιοι είναι οι καρποί της γης. Τα πάντα είναι φθηνά και ο καθένας μας ζει σε ειρήνη και ελευθερία…».
Τη μετανάστευση αυτή την επεδίωκε και η ίδια η οθωμανική ελίτ, καθώς την ενδιέφεραν οι ικανότητες και γνώσεις των Εβραίων στους τομείς του εμπορίου και των νέων τεχνολογιών, μάλιστα ήταν οι πρώτοι που εισήγαγαν την τυπογραφία στην Αυτοκρατορία. Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ ήταν αυτός που τους δέχτηκε στην οθωμανική επικράτεια και τους παραχώρησε μια σειρά από προνόμια: οι Εβραίοι εξαιρέθηκαν από ορισμένους φόρους και αγγαρείες και από την υποχρεωτική στρατολόγηση των παιδιών τους για το σώμα των γενιτσάρων, τους προσφέρθηκε ελευθερία κινήσεων για τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες και με αυτό τον τρόπο διευκολύνθηκε η εγκατάστασή τους. Οι Εβραίοι μιλούσαν και τις γλώσσες της Δυτικής Ευρώπης, μεταφέροντας από εκεί πολλές γνώσεις πάνω στους τομείς της ιατρικής, της οικονομίας και των πολεμικών τεχνών.
Εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ασχολήθηκαν σε μεγάλο βαθμό με το εμπόριο και τη βιοτεχνία, ενώ ορισμένοι απέκτησαν σημαντικές θέσεις. Έγιναν γιατροί στο παλάτι του σουλτάνου ή αξιωματούχοι σε οικονομικές υπηρεσίες και κατάφεραν να συγκεντρώσουν πλούτο. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 16ου αι., οι Εβραίοι βοήθησαν τους Οθωμανούς να επεκτείνουν και να ισχυροποιήσουν τη γη στην οποία φιλοξενούνταν. Η δράση τους επεκτεινόταν σε διάφορους τομείς της αυτοκρατορίας, χρηματοδότησαν ένα πρόγραμμα ανασκαφών στην Τιβεριάδα, έλαβαν ενεργό μέρος στον οθωμανικό αντιβενετικό αγώνα και ενίσχυσαν τους Οθωμανούς στην κατάληψη της Κύπρου.
Για τους μη μουσουλμάνους, η οθωμανική ηγεσία είχε καθιερώσει ένα σύστημα ειδικών προνομίων, τα μιλλέτ. Σύμφωνα με αυτό, οι Εβραίοι θεωρούνταν υπήκοοι της αυτοκρατορίας, χωρίς να υποχρεούνται να ακολουθήσουν τη μουσουλμανική πίστη ή τον μουσουλμανικό νόμο, ωστόσο είχαν πολλούς νομικούς περιορισμούς, απαγορευόταν να χτίζουν νέες συναγωγές ή να επισκευάζουν τις παλιές, να παντρεύονται μουσουλμάνες, να χτίζουν τα σπίτια τους ψηλότερα από αυτά των μουσουλμάνων κ.α. Πολλοί Εβραίοι όσο και Χριστιανοί αλλαξοπίστησαν, ώστε να εξασφαλίσουν πλήρη δικαιώματα, οι περισσότεροι, όμως, συνέχισαν να ακολουθούν τις παλιές τους θρησκείες. Στα πλαίσια του μιλλέτ οι εβραϊκές κοινότητες απολάμβαναν μία μερική αυτοδιοίκηση, σύμφωνη με τον θρησκευτικό τους νόμο. Υπεύθυνος για θέματα καθημερινής ζωής ήταν ο Χαχάμ Μπασί (τουρκική ονομασία για τον Οθωμανό Αρχιραβίνο).
Οι Εβραίοι κατά τη διάρκεια όλων αυτών των αιώνων παρέμειναν ένας μη κατεκτημένος λαός που δεν είχε ανάγκη να επαναστατήσει, αλλά, αντίθετα, έψαχνε ένα μόνιμο καταφύγιο, μία γη στην οποία θα μπορούσε να ζήσει με ασφάλεια, ειρηνικά και να αναπτυχθεί. Ο διωγμός τους από τις κοινότητες της δυτικής Ευρώπης και η διαρκής μετακίνησή τους, σε συνδυασμό με τα φυσικά τους χαρίσματα και ταλέντα, τους γέμισαν με γνώσεις και ικανότητες, οι οποίες παραμένουν ζηλευτές μέχρι σήμερα. Ένας τέτοιος «μετακινούμενος» πνευματικός πλούτος δε θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητος από τους Οθωμανούς, οι οποίοι, σε αντίθεση με τους Εβραίους, ήταν ένας έντονα πολεμικός λαός που εκείνη την περίοδο είχε ανάγκη όσο τίποτα άλλο από έναν πιο «ευγενή» σύμμαχο, ώστε να ισχυροποιήσει και να επεκτείνει την αυτοκρατορία του, αξιοποιώντας και άλλα μέσα πλέον των όπλων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ευθυμίου, Μαρία (2021), Οι Εβραίοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: πλευρές της ζωής και της δράσης τους, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού. Διαθέσιμο εδώ
- Ζαρκατζιά, Γεωργία (2021), Η συμβίωση Χριστιανών, Μουσουλμάνων και Εβραίων στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, με αφορμή το μυθιστόρημα του Γιάννη Καλπούζου: “Ιμαρέτ. Στη σκιά του ρολογιού”, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (διπλωματική εργασία)
- Μηχανή του Χρόνου, Γιατί ο σουλτάνος Βαγιαζήτ κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη και την Θεσσαλονίκη τους Εβραίους που εξεδίωξαν οι καθολικοί βασιλιάδες της Ισπανίας. Διαθέσιμο εδώ
- Nicholas, David (2019), Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου: Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
