Της Ελένης Μανουδάκη,
Το 1639 η Ιαπωνία έκλεισε τα σύνορά της και αποκόπηκε από τον έξω κόσμο. Οι ξένοι εκδιώχθηκαν, η δυτική κουλτούρα απαγορεύτηκε και η είσοδος ή έξοδος από την Ιαπωνία τιμωρούνταν με θάνατο. Θα παρέμενε έτσι για πάνω από 200 χρόνια και κάτω από αυτές τις συνθήκες αναπτύχθηκε μια κατ’ εξοχήν ιαπωνική τέχνη για τον λαό. «Το Μεγάλο Κύμα» της Καναγκάουα από τον Χοκουσάι δημιουργήθηκε γύρω στο 1830. Ήταν μια εποχή που ο υπόλοιπος κόσμος εκβιομηχανιζόταν και οι Ιάπωνες ανησυχούσαν για ξένες εισβολές.
Το Έντο, που σήμερα ονομάζεται Τόκιο, μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα ήταν η μεγαλύτερη πόλη του κόσμου, με πληθυσμό ενός εκατομμυρίου κατοίκων. Καθώς η οικονομία ανθούσε, οι έμποροι, που κάποτε θεωρούνταν η κατώτερη κοινωνική τάξη, ανέβηκαν και όλο και περισσότερο είχαν την οικονομική δυνατότητα για πολυτέλειες, όπως εκπαίδευση, ταξίδια, βιβλία και τέχνη.
Η αναζήτηση των εμπόρων για αισθησιακές απολαύσεις έγινε γνωστή ως “ukiyo” (oυκίγιο) που σημαίνει «ο επιπλέων κόσμος», μια κουλτούρα που αναπτύχθηκε στην περιοχή των κόκκινων φαναριών του Έντο. Ήταν εδώ που, δίπλα στους οίκους ανοχής, θα βρίσκαμε θέατρα Καμπούκι, κουκλοθέατρα, ποιητές και συγγραφείς. Οι μαζικές εκτυπώσεις που παράγονταν ήταν κυρίως από διάσημες εταίρες και ηθοποιούς Καμπούκι. Οι ξυλογραφίες ήταν γνωστές ως «oυκίγιο-ε» (oυκίγιο-ε) ή «εικόνες του επιπλέοντος κόσμου» και πωλούνταν κατά χιλιάδες. Ήταν μια τρέλα, όπως οι σύγχρονες συλλεκτικές κάρτες και υπήρχε συνεχώς ζήτηση για νέες εικόνες, νέες διασημότητες και νέες εκτυπώσεις για συλλογή. Παρόλο που τυπώνονταν με το χέρι, η μαζική παραγωγή τις έκανε ιδιαίτερα κερδοφόρες για τους εκδότες.
Οι ξυλογραφίες χρειάζονται μια ομάδα: εκδότης, καλλιτέχνης, χαράκτης και τυπογράφος. Ο Χοκουσάι δεν δούλευε σχεδόν ποτέ μόνος του. Πρώτα, ένας εκδότης ανέθετε μια εικόνα στον καλλιτέχνη, ο οποίος δημιουργούσε ένα σχέδιο σε λεπτό χαρτί, έτοιμο για την ξύλινη πλάκα. Στη συνέχεια, βουρτσίζεται με ένα όργανο που ονομάζεται “baren”. Ενώ είναι ακόμα υγρό από την υγρασία της κόλλας, ο χαράκτης τρίβει με τα δάχτυλά του και ξεφλουδίζει το μεγαλύτερο μέρος του χαρτιού, αφήνοντας μόνο τις γραμμές της αρχικής εικόνας στην επιφάνεια της ξύλινης πλάκας.
Το αρχικό σχέδιο καταστρεφόταν και, στη συνέχεια, ο χαράκτης αναπαράγει τις γραμμές του πινέλου του καλλιτέχνη στο ξύλο. Μόνο οι καλύτεροι χαράκτες δούλευαν στις εκτυπώσεις του Χοκουσάι, καθώς η λεπτομέρεια που περίμενε ήταν εντυπωσιακή. Πίσω από την απλότητα του «Μεγάλου Κύματος» κρύβεται μια περίπλοκη και λεπτή διαδικασία που είναι δυνατή μόνο χάρη σε μια αφοσιωμένη ομάδα εξειδικευμένων τεχνιτών.
«Το Μεγάλο Κύμα» πιθανότατα τυπώθηκε τουλάχιστον οκτώ χιλιάδες φορές. Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η παραδοσιακή ζωγραφική εξακολουθούσε να θεωρείται αριστοκρατική. Παρά την άκρως ελεγχόμενη ατμόσφαιρα, κατά την περίοδο Έντο, οι τέχνες άκμασαν και τα oυκίγιο-ε εξασφάλισαν ότι η τέχνη δεν περιοριζόταν πλέον μόνο σε όσους είχαν υψηλό κύρος.
Ο δημιουργός του έργου ονομαζόταν Χοκουσάι, γεννήθηκε το 1760 και απέκτησε τη φήμη του ως έφηβος, ζωγραφίζοντας πορτρέτα ηθοποιών του Καμπούκι για ξυλογραφίες. Αργότερα, θα απομακρυνόταν από τις εικόνες διασημοτήτων και θα επικεντρωνόταν σε τοπία και εικόνες της καθημερινής ζωής των Ιαπώνων. Αυτή η αλλαγή θέματος ήταν μια σημαντική τομή, τόσο για τα oυκίγιο-ε όσο και για την καριέρα του Χοκουσάι και το έργο του έγινε το πιο περιζήτητο στην Ιαπωνία.
Παρά την επιτυχημένη επαγγελματική του ζωή, είχε μια σειρά από κακοτυχίες στην προσωπική του ζωή. Και οι δύο σύζυγοί του και τα δύο του παιδιά πέθαναν πριν από αυτόν και χτυπήθηκε από κεραυνό όταν ήταν 50. Στη συνέχεια, υπέστη εγκεφαλικό επεισόδιο, το οποίο σήμαινε ότι έπρεπε να ξαναμάθει πώς να ζωγραφίζει. Η συμπλήρωση της ηλικίας των 60 στην Ιαπωνία είναι ώρα για γιορτή. Αντί να θεωρείται ότι κανείς έχει γεράσει, θεωρείται ως η στιγμή για αναγέννηση. Οι τελευταίες δεκαετίες του Χοκουσάι ήταν όντως όταν δημιούργησε τα καλύτερα και πιο δημοφιλή του έργα. Όπως είπε ο ίδιος: «Δεν αξίζει να ασχοληθεί κανείς με όλα όσα έχω κάνει πριν την ηλικία των εβδομήντα». Ήταν στην ηλικία των 70, όταν ξεκίνησε το πιο φιλόδοξό του εγχείρημα: «36 όψεις του όρους Φούτζι», μία από τις οποίες ήταν «Το Μεγάλο Κύμα».
Το όρος Φούτζι ήταν ιερό στην Ιαπωνία με πάνω από 800 ιερά αφιερωμένα σε αυτό. Για τον Χοκουσάι, το όρος Φούτζι ήταν μια προσωπική πνευματική εμμονή. Εκτός από τόπος θρησκευτικών προσκυνημάτων, θεωρούνταν ως ένα σημαντικό σύμβολο δύναμης και σταθερότητας στην Ιαπωνία που ήταν ακόμα απομονωμένη και περικλεισμένη μέσα στη δική της παράδοση και κουλτούρα.
Στις «36 όψεις», ο Χοκουσάι δείχνει το όρος Φούτζι, όπως φαίνεται από το δάσος, το χωριό, τη λίμνη, το ποτάμι και την παραλία, αλλά ήταν η θέα από τη θάλασσα, γνωστή ως «Το Μεγάλο Κύμα» στα ανοικτά της Καναγκάουα που προκάλεσε διεθνές ενδιαφέρον για την ιαπωνική τέχνη. Θα γινόταν ο πρώτος καλλιτέχνης των oυκίγιο-ε, που χρησιμοποίησε το τοπίο ως το κύριο θέμα αυτών των εικόνων μαζικής παραγωγής, συμπυκνώνοντας τις εικόνες στην καθαρότερή τους μορφή και δίνοντας βάρος στη γραμμή και το χρώμα.
Το 1829, το Πρωσικό μπλε, ένα συνθετικό χρώμα που ήταν πολύ ακριβό, έγινε διαθέσιμο σε χαμηλή τιμή μέσω της Κίνας, καθιστώντας δυνατή τη χρήση του σε εκτυπώσεις oυκίγιο-ε. Ο εκδότης του Χοκουσάι, που αναζητούσε συνεχώς νέα εμπορικά πλεονεκτήματα, αμέσως παρήγγειλε τις «36 όψεις», προκειμένου να εκμεταλλευτεί αυτό το νέο καινοτόμο χρώμα. Οι πρώτες πέντε εκτυπώσεις της σειράς τυπώθηκαν σχεδόν εξ ολοκλήρου σε αποχρώσεις του Πρωσικού μπλε, με λίγο λουλακί. Ακόμα και τα περιγράμματα που τυπώνονται συνήθως με μαύρο χρώμα είναι, επίσης, μπλε.
Θα προωθούνταν στην αγορά ως “aizuri-e”. Σε σύγκριση με τα προηγούμενα μπλε, το Πρωσικό μπλε ήταν πιο ζωντανό, είχε μεγαλύτερο τονικό εύρος και το σημαντικότερο δεν ξεθώριαζε. Έκανε, ακόμη, τις εκτυπώσεις «εξωτικές» και ως εκ τούτου ελκυστικές για το ευρύ κοινό.
Αν και τα σύνορα της Ιαπωνίας ήταν επισήμως κλειστά, στους Ολλανδούς επιτρεπόταν δύο εμπορικά πλοία ετησίως. Αυτό ήταν πάνω κάτω η μόνη άμεση σύνδεση μεταξύ Ιαπωνίας και Ευρώπης εκείνη την εποχή. Ήταν έτσι που ο Χοκουσάι έφτασε να δει ολλανδικές εκτυπώσεις τοπίων, οι οποίες θα είχαν σημαντική επιρροή στο έργο του. Οι δυτικοί καλλιτέχνες καθορίζουν τη φυσική θέση του θεατή, ενώ στην ιαπωνική ζωγραφική τοπίου δεν υπάρχει διακριτό σημείο που να μας καθοδηγεί. Ο χρόνος είναι επίσης σταθερός στη δυτική τέχνη, ενώ η ιαπωνική τέχνη ήταν πιο ρευστή και συχνά περιλάμβανε διάφορα χρονικά παράθυρα.
«Το Μεγάλο Κύμα» έχει διαστάσεις 25 επί 37 εκατοστά. Ο Χοκουσάι πειραματίζεται με έναν χαμηλό ορίζοντα, που είναι χαρακτηριστικό των ολλανδικών τοπίων, που δίνει ένα στοιχείο δυναμισμού μέσω της κίνησης του κύματος, το οποίο καταλαμβάνει τα δύο τρίτα της εικόνας. Η σκοτεινή σκιά του όρους Φούτζι και η φωτεινότητα της xιονοσκέπαστης κορυφής υποδηλώνουν ότι είναι νωρίς το πρωί, με τον ήλιο να ανατέλλει πίσω από τον θεατή, φωτίζοντας την κορυφή.
Η τοποθεσία είναι στα ανοικτά της Καναγκάουα που βρίσκεται νότια του Έντο ή Τόκιο. Ριγμένες στα κύματα είναι τρεις ταχείες βάρκες, που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά ζωντανών ψαριών στις αγορές του Έντο. Καθώς «Το Μεγάλο Κύμα» σκάει, ο ίδιος αφρός δημιουργεί απειλητικές μορφές που μοιάζουν με νύχια. Είναι η απόσταση του όρους Φούτζι που προσθέτει μια αίσθηση τρόμου, ένα στοιχείο αβεβαιότητας για το αν οι ψαράδες θα καταφέρουν να φτάσουν στην ακτή. Aποθανατίζει τέλεια την ενέργεια της στιγμής πριν ένα τεράστιο κύμα συντριβεί πάνω στις εύθραυστες βάρκες που βρίσκονται από κάτω.
Στην κορνίζα είναι γραμμένος ο πλήρης τίτλος «36 όψεις του όρους Φούτζι στα ανοικτά της Καναγκάουα κάτω από το κύμα». Αριστερά από αυτό, είναι η υπογραφή του, η οποία λέει «Από το πινέλο του Χοκουσάι, αλλάζοντας το όνομά του σε Λίτσου». Άλλαξε το όνομά του τουλάχιστον 30 φορές στην καριέρα του, κάτι σύνηθες για τους Ιάπωνες καλλιτέχνες. Το έργο αντιπροσωπεύει, τότε και τώρα, την ίδια την ψυχή της ίδιας της Ιαπωνίας, σταθερής και αμετακίνητης. «Το Μεγάλο Κύμα» ήταν στενά συνδεδεμένο με το αναπόφευκτο τέλος της κυριαρχίας των σογκούν και συνεπώς με την απομόνωση της Ιαπωνίας.
Για τον Χοκουσάι, το όρος Φούτζι ήταν ένα φυλαχτό μακροζωίας. Ήταν πεπεισμένος ότι θα ζούσε μέχρι τα 110 και ήταν σίγουρος ότι όσο γερνούσε, τόσο καλύτερος γινόταν. Θα ζούσε ως την απίστευτη ηλικία των ογδόντα εννέα ετών. Σε μια εποχή που ο μέσος όρος ζωής ήταν πενήντα. Η ενέργεια και η ζωτικότητά του δεν τον εγκατέλειψαν ποτέ και δεν σταμάτησε ποτέ να πειραματίζεται. Δημιουργούσε πίνακες μέχρι τη μέρα που πέθανε.
Η αυτοεπιβαλλόμενη απομόνωση της Ιαπωνίας έφτασε στο τέλος της, όταν ένας στόλος πλήρως οπλισμένων πλοίων κατέπλευσε στο λιμάνι του και απαίτησε οι Ιάπωνες να αρχίσουν το εμπόριο με τις Η.Π.Α. Η ιαπωνική τέχνη, η οποία είχε αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια δύο αιώνων απομόνωσης, αποκαλύφθηκε, τελικά, σε έναν έκπληκτο κόσμο. Δυνατά σχέδια, έντονα χρώματα, απλές γραμμές και περιοχές με πλακάτα χρώματα θα επηρέαζαν μια ολόκληρη γενιά καλλιτεχνών και θα επισπεύδαν τη Μοντέρνα Τέχνη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- “The Great Wave Off Kanagawa” Katsushika Hokusai – An Analysis, artincontext.org, διαθέσιμο εδώ.
- The Great Wave by Hokusai: Great Art Explained, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
