Της Νικολίνας Μάνη,
Αν πιστεύετε ότι ο Αύγουστος δεν είναι αφιερωμένος στα γλέντια και τα πανηγύρια, τότε είστε οικτρά γελασμένοι… Το καλοκαίρι θέλει κέφι, μπρίο και λίγο κρύο, γιατί «κυριολεκτικά» καήκαμε. Στην Ελλάδα τα πανηγύρια είναι ένα αναπόσπαστο στοιχείο πολιτισμού, ιδίως κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής σεζόν. Έστω μια φορά, ακόμα και ο πιο «κουλτουριάρης» της παρέας έχει τύχει να πάει. Πολύ πιθανόν να του αρέσει κιόλας και ας το αποσιωπά.
Ως γνωστόν, τα πανηγύρια συνδέονται άρρηκτα με τη θρησκεία. Σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, κάθε εκκλησία γιορτάζει τον Άγιο της διοργανώνοντας πολιτιστικές εκδηλώσεις προς τιμήν του. Εφόσον η χριστιανική θρησκεία συντελεί στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού, συνακόλουθα και τα πανηγύρια διατηρούν αποτελεσματικά παραδοσιακές αξίες.
Η Ελλάδα, όσον αφορά τα παραδοσιακά δρώμενα, λειτουργεί σαν μια πολυπολιτισμική κοινωνία, που συναποτελείται από διάφορα πολιτισμικά θραύσματα των επιμέρους ελληνικών περιοχών. Πανηγύρια με ηπειρώτικα τραγούδια, κρητικά, ποντιακά, ποικίλα νησιώτικα και ούτω καθ’ εξής. Οι γλεντζέδες Έλληνες ξέρουν να ικανοποιούν κάθε λογής γούστο σε σχέση με τη διασκέδαση. Μάλιστα, μπορώ να σας παραθέσω και κάποιες αυτονόητες πιθανώς προτάσεις, αναλογικά με τις μουσικές προτιμήσεις του καθενός. Για τους πιο παραπονιάρηδες με τυχόν «ντέρτια και παράπονα, δάκρυα, πίκρες, βάσανα» (παραδοσιακό τραγούδι «Ο Καλόγερος»), ελάτε Ήπειρο, ξεκάθαρη επιλογή θεωρώ. Συγγνώμη για την τοποθέτηση «προϊόντος», αλλά η γιαννιώτικη καταγωγή κυλά μέσα μου. Αυτός είναι και ο λόγος που θα επεκταθώ κυρίως στα νοσταλγικά μου εδάφη, για μια πιο αντικειμενική και συνάμα ακαθήλωτα υποκειμενική προσέγγιση.
Ακόμα και στην ίδια την Ήπειρο, υπάρχει μια μουσική ποικιλομορφία στα πανηγύρια, η οποία προκύπτει από τις καλλιτεχνικές παραδόσεις της κάθε περιοχής ξεχωριστά. Βασικό κριτήριο για τον τρόπο που επηρεάζονται συχνά αποτελεί η παράδοση της κάθε πολιτισμικής ομάδας ανά περιοχή. Υπάρχει τεράστια ποικιλία μουσικών επιλογών σε αρκετά γιαννιώτικα πανηγύρια. Βλάχικα, σαρακατσάνικα, πωγωνίσια, ζαγορίσια και πολλά άλλα.
Επίσης, μια άλλη παράδοξη γιαννιώτικη συνήθεια, που αλήθεια αγνοώ αν εντοπίζεται κάπου αλλού στην Ελλάδα, είναι οι εξής πολιτιστικές εκδηλώσεις που αποκαλούνται «γιορτές», ενώ εδώ στην επαρχία θεωρούνται παμψηφεί πανηγύρια. Πού ακριβώς αναφέρομαι; Εννοώ τις λεγόμενες Γιορτές Δάσους, καλαμποκιού, πίτας, προβατίνας, μέχρι και γιορτή καραβίδας είχαμε εδώ στα γραφικά χωριά της Ηπείρου. Σε μορφή φεστιβάλ, έχουμε διοργανώσεις, όπως με πολυφωνικά σχήματα, αλλά για να μη βαρύνω το κλίμα προχωρώ παρακάτω και εκτός Ηπείρου πια.
Για τους πιο ευχάριστους ανθρώπους που προτιμάνε ανάλαφρους βηματισμούς και γενικά κινήσεις «ωσάν αερικό» που λέμε, συνίσταται να πάνε σε έναν νησιώτικο προορισμό ασυζητητί. Για όσους συγκινούνται από χορούς με βαριά βήματα, πατώντας γερά και στυγερά στο έδαφος πηγαίνετε σε κρητικά γλέντια. Η Ελλάδα σε ό,τι αφορά τα γλέντια γνωρίζει πώς να ικανοποιεί ακόμα και τους πιο απαιτητικούς ερευνητές διασκέδασης.
Ιδιαίτερα μετά τις καραντίνες, για τις οποίες έχω χάσει πια το μέτρημα, τα πανηγύρια λησμονήθηκαν αρκετά. Η νοσταλγία κάθε καλοκαίρι που δεν γινόταν κανένα πανηγύρι, περιέργως επηρέαζε την ψυχολογία μας. Αρκετά από τα ερημωμένα χωριά παρέμειναν ερημωμένα, εφόσον οι κάτοικοι μπρος στο άκουσμα της μη πραγματοποίησής τους, αποφάσισαν να μην πάνε καθόλου. Η επέλαση του ιού επίσης άφησε πολλά κουσούρια, συσχετιζόμενα του φόβου κυρίως από τους μεγαλύτερους ηλικιακά ανθρώπους. Και εκεί που ήρθε ο ιός, η όρεξη για το γλέντι άρχισε να υποβαθμίζεται. Τι να το κάνουμε το γλέντι, τη χαρά; «Φτάνει μονάχα η υγεία». Πράγματι, όμως, μόνο αυτή μας αρκεί; Τι να την κάνεις την κοινότοπη πια φράση «Υγεία πάνω από όλα», όταν δεν ξέρεις κάτι άλλο πέρα από αυτήν; Βλέπετε, λοιπόν, πόσοι προβληματισμοί μπορούν να αρθούν, απλά κι μόνο από τον πολιτισμό ή έστω ένα κομμάτι του; Πόσο μάλλον από την απουσία του αυτά τα δύο χρόνια;
Επιτέλους αυτό το καλοκαίρι οι παράλληλες γραμμές μεταξύ εκδηλώσεων και «κανονικότητας» ξεκίνησαν να συναντιούνται. Έτσι, βγήκαμε ήδη ή θα βγούμε όλοι -ή έστω οι περισσότεροι-, θα πάμε σε χωριά, θα γελάσουμε, θα χορέψουμε, θα ξενυχτήσουμε, θα πιούμε, θα τα πούμε και σίγουρα νηστικοί δεν θα κοιμηθούμε. Εξάλλου, το πανηγύρι ως γνωστόν συνιστά ένα «αντάμωμα», κατά το οποίο οι συγχωριανοί ή όχι συναντιούνται μεταξύ τους, κοινώς «ανταμώνουν» ύστερα από καιρό.
Οι εκδηλώσεις, εν γένει, κατ’ εμέ, είναι ένα πολιτιστικό στοιχείο που συνεισφέρει εμμέσως στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων, ακόμα και εκείνων που δεν θέλεις να συναντήσεις, αφού σε βομβαρδίζουν με κάθε ερώτηση ερωτήσεως. Όμως, και έτσι, μαθαίνεις πώς να φέρεσαι στον κόσμο με ευγένεια, ακόμα και σε εκείνες τις ελάχιστες περιπτώσεις ανθρώπων με τους οποίους η επικοινωνία φτάνει τα όρια της ανυπαρξίας. Τα πανηγύρια, όσο και αν μην το πιστεύεις, είναι πολλά παραπάνω από απλή παρέα, φαγητό, ποτά και χορό. Είναι ανεξαίρετο κομμάτι του ελληνικού πολιτισμού. Θεωρώ ότι σε αυτό τον τομέα, η Ελλάδα διασπάται σε πολλά μικρά, αλλά αξιοθαύμαστα πολιτισμικά κρατίδια. Κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα, μην σας πω και κάθε χωριό ξεχωριστά, έχει τα δικά του πολιτιστικά δρώμενα.
Βέβαια, θα εγείρω και έναν προβληματισμό μου σχετικά με τη διεξαγωγή τους, τοποθετούμενης στα σύγχρονα πλαίσια. Γενικά, παρατηρείται δυστυχώς μια παραποίηση των παραδοσιακών πανηγυριών. Τα ανερχόμενα λαϊκά τραγούδια ακόμα και η τραπ μουσική, όπως προσφάτως είδαμε να ερμηνεύει με αναμενόμενη επιτυχία η Έφη Δώδη και ευρύτερα όλες οι νέες μουσικές, έχουν επηρεάσει αρνητικά την παράδοση, προς χάριν της εμπορευματοποίησης και της προσέλκυσης ακόμα και των πιο δύσπιστων. Ξεχνιέται, όμως, ότι πέραν αυτού, απομακρύνονται και οι πιο εύπιστοι. Φυσικά, δεν λέω να διατηρήσουμε την παλιά αγνή πατροπαράδοτη (αν και διαφωνώ με τον παραπάνω όρο που καταπατά τα φεμινιστικά μου ιδεώδη) παραδοσιακότητα απαράλλαχτη. Βασική απόρροια του συλλογισμού μου, είναι να μην ξεχάσουμε συνήθειες που μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Δεν θα ήθελα να είμαι απλή παρατηρήτριά σε ένα πολιτιστικό μας στοιχείο που εκπίπτει καθοδικά, με αποτέλεσμα τον ενδεχόμενο αφανισμό του στο μέλλον.
Ας αναφερθούμε ακολούθως, στα μουσικά σχήματα των πανηγυριών. Όσο περίεργο και άγνωστο πολιτισμικά μου φαίνεται λόγω καταγωγής, σε κάποια πανηγύρια η παρουσία κλαρίνου αντικαθίσταται από άλλα πνευστά. Τα μουσικά όργανα που ενορχηστρώνουν κάθε πανηγύρι ανά περιοχή ποικίλλουν από λαούτα και βιολιά μέχρι γκάιντα και λύρα. Εκείνο που έχει σημασία, ωστόσο, είναι ότι σε όλα η παραδοσιακή μουσική είναι παρούσα ή έστω συνίσταται.
Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι πέραν της πολιτισμικής σπουδαιότητας, υπάρχει και μια οικονομική υπόσταση που συνήθως υποτιμάται από το γενικό σύνολο. Δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες, το εισόδημα των οποίων βασίζεται κυρίως ή αποκλειστικά στα πανηγύρια. Ας μην ξεχαστούν κιόλας οι αλησμόνητες μικροεπιχειρήσεις με λουκουμάδες, χαλβάδες κτλ. Άλλωστε, πολλοί από εμάς (για να προκληθεί και μια κατάσταση θυμηδίας) έμαθαν την τριμερή διάκριση ανάμεσα στους χαλβάδες, μέσα από την εμπειρία που τους προσέφεραν τα πανηγύρια. Για να μην ξεχνιόμαστε: χαλβάς Μακεδονικός, χαλβάς σιμιγδαλένιος και ο πανηγυριώτικος φυσικά χαλβάς Φαρσάλων. Ναι, ακόμα και αυτές οι μικροσκοπικές –θα προσέθεται κανείς– λεπτομέρειες, καθόλου ασήμαντες δεν είναι για τη μεταγενέστερη διαφύλαξη του πολιτισμού μας. Αν χαθεί απότομα ένα χνάρι παράδοσης, υπάρχει τεράστια πιθανότητα να εξαφανιστεί ολότελα ένα τμήμα του. Άλλωστε, ο πολιτισμός είναι ένας αέναος κύκλος παραδοσιακών αξιών.
Ακρογωνιαίος λίθος, τέλος, των πανηγυριών αποτελεί ακράδαντα η πολιτισμική αξία που έχουν για την ελληνική κοινωνία. Τα πολιτισμικά δρώμενα ενισχύουν την πολιτισμική ταυτότητα του έθνους μας και εντείνουν την εξέλιξη της. Ιδιαίτερα, συνιστούν βαρυσήμαντο στοιχείο, που όσο κι αν δεν το περιμένατε ελκύει πολλούς παραθεριστές τα καλοκαίρια. Το ποσοστό, ωστόσο, κυρίως αφορά τους κατοίκους, που ήδη εγκατέλειψαν την επαρχία, για να ζήσουν στις πόλεις. Καταλήγουμε, λοιπόν, στο ότι τα παραδοσιακά πανηγύρια, έτσι όπως είμαστε ήδη εξοικειωμένοι, εξασφαλίζουν την ψυχαγωγία μας και εμμέσως την πολιτισμική διασφάλιση του έθνους.
