Του Θάνου Ρούτση,
Σε συνέχεια του προηγούμενου άρθρου θα συνεχιστεί η περιήγησή μας στην Ευρώπη του μεσοπολέμου, με την παρουσίαση των ακροδεξιών και φασιστικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν σε διάφορες χώρες, πολλές φορές ως απόρροια των συνεπειών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της συνθήκης ειρήνης, που υπογράφηκε και σφράγισε το τέλος του. Πολλά από αυτά κατάφεραν να ενώσουν ένα ευρύ φάσμα υποστηρικτών κάτω από την «ομπρέλα» τους και να ανέλθουν στην εξουσία, ενώ άλλα παρέμειναν στο επίπεδο των μικρών ποσοστών στις κοινοβουλευτικές εκλογές των χωρών τους ή ακόμα και στη σφαίρα των μικρών, ολιγομελών οργανώσεων, πολλές φορές ακόμα και εγκληματικών (βλ. σημερινή Χρυσή Αυγή και όχι μόνο).
Στην Ελβετία για κάθε μια από τις τρείς γλωσσικές ομάδες που κατοικούσαν στην χώρα συγκροτήθηκαν αντίστοιχα νέα φιλοφασιστικά κόμματα. Το Γερμανικό Μέτωπο για τους γερμανόφωνους, η Εθνική Ένωση για τους γαλλόφωνους και η Lega Nazionale για τους ιταλόφωνους. Από αυτά, ωστόσο, μόνο το Εθνικό Μέτωπο μπορεί να χαρακτηριστεί ως καθαρά φασιστικό. Κανένα, βέβαια, από αυτά τα κόμματα δεν κατάφερε να πετύχει κάποια σοβαρή εκλογική επιτυχία.
Στην Τσεχοσλοβακία, αν και ήταν μια από τις χώρες στην οποία το δημοκρατικό σύστημα λειτουργούσε ομαλά, οι Τσέχοι ήταν οι κυρίαρχοι τόσο του πολιτικού συστήματος, όσο και της οικονομίας αυτού του πολυεθνικού κράτους. Ακριβώς εξαιτίας της πολυεθνικότητας του κράτους θα αναμενόταν μικρή υποστήριξη προς το ναζισμό. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα. Βέβαια, υπήρχαν δύο καθαρά ναζιστικά κόμματα. Η Εθνική Φασιστική Ένωση (NOF) και το Τσεχικό Εθνικό Στρατόπεδο (Vlajka).
Η NOF είχε αντιγερμανικές, αντιναζιστικές και αντισημιτικές τάσεις, ενώ ως προς τον αυταρχισμό ακολουθούσε το ιταλικό μοντέλο. Στόχος της ήταν η καταστροφή του σοβιετικού κομμουνισμού. Λαϊκή βάση του κόμματος αποτελούσαν οι αξιωματικοί του στρατού και κάποιοι μεσοαστοί αγρότες. Οι ηγέτες της οργάνωσης διακήρυσσαν ένα είδος εθνικοσοσιαλισμού που θα υποστήριζε την κρατικοποίηση των μεγάλων βιομηχανιών και την αλλοτρίωση του μεγάλου κεφαλαίου.
Η κυριότερη δύναμη στη Σλοβακία ήταν το Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα. Ξεκίνησε ως ένα καθολικό λαϊκιστικό κόμμα, ωστόσο μετασχηματίστηκε σε μετριοπαθές αυταρχικό καθολικό κόμμα και αργότερα, στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μετακινήθηκε ακόμα πιο ριζοσπαστικά προς τα δεξιά. Στόχος του ήταν η αυτονομία ή και ανεξαρτησία, της Σλοβακίας. Το 1923 δημιουργήθηκε και κομματική πολιτοφυλακή, ενώ η ριζοσπαστική πτέρυγα του κόμματος ήταν πλέον καθαρά φασιστική. Στην Τσεχοσλοβακία οι ομάδες που θεωρούνται καθαρά φασιστικές έβρισκαν υποστήριξη, κυρίως μέσα στη γερμανική μειονότητα.
Στην Πορτογαλία το 1926 ο στρατός εγκαθίδρυσε ένα δεξιό αυταρχικό καθεστώς, το οποίο αργότερα αναδιοργανώθηκε, έως ότου ανατραπεί από ένα άλλο στρατιωτικό καθεστώς το 1974. Το πορτογαλικό καθεστώς επίσημα αποκήρυξε τον φασισμό και για ορισμένο διάστημα, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου παρέμεινε ουδέτερο ως το 1943, οπότε και έγειρε προς το μέρος των συμμάχων. Ένα φασιστικό κίνημα που αναπτύχθηκε στη χώρα τσακίστηκε από την ίδια τη δικτατορία. Στις αρχές του 1928 αρκετές μικρές ομάδες της ριζοσπαστικής δεξιάς συνασπίστηκαν υπό την σκέπη της Liga Nacional 28 de Maio. Το 1932 πρωθυπουργός της χώρας έγινε ο António de Oliveira Salazar, ο οποίος κατάφερε σχετικά εύκολα να τη θέσει υπό τον έλεγχό του μέχρι και τη διάλυσή της το 1933.
Το 1931-1932 αναπτύχθηκε το μόνο αυθεντικό φασιστικό κίνημα, το οποίο αρχικά οργανώθηκε από φοιτητές και επίσημα συστάθηκε τον Σεπτέμβριο του 1932 ως Πορτογαλικός Εθνικός Συνδικαλισμός, υπό τον Rolão Preto. Οι Εθνικοί Συνδικαλιστές γενικότερα ταυτίζονταν με τον φασισμό. Διακήρυξαν, επίσης, την δική τους επανάσταση, δίνοντας έμφαση στον κοινωνικό μετασχηματισμό και ενθάρρυναν την επαφή με άλλα φασιστικά κινήματα. Το μεγαλύτερο ποσοστό τους προερχόταν από την εργατική τάξη, ενώ ακολουθούσαν οι υπάλληλοι και οι φοιτητές.
Το 1933, ο Salazar εγκαινίασε το Estado Novo και δημιούργησε τη δική του φοιτητική οργάνωση. Το 1934 ο δικτάτορας ανακοίνωσε τη διάλυση των Εθνικών Συνδικαλιστών. Ωστόσο, ο Salazar υιοθέτησε πρόθυμα κάποια από τα εξωτερικά γνωρίσματα του φασισμού. Σε αυτό συνέτεινε και η έναρξη του ισπανικού εμφυλίου. Συγκεκριμένα, δημιουργήθηκε μεγάλο κίνημα νεολαίας και μια παραστρατιωτική επικουρική οργάνωση, η Legiao Portuguesa, οι οποίες χρησιμοποιούσαν τον φασιστικό χαιρετισμό. Εντούτοις, ο φασισμός στην Πορτογαλία δεν έπαιξε ρόλο ούτε στην ανατροπή του καθεστώτος, ούτε στη διαμόρφωση του καινούργιου αυταρχικού συστήματος.
Στην Ελλάδα, αν και φαινόταν ότι υπάρχουν κάποιες από τις σημαντικές προϋποθέσεις που θα ευνοούσαν την ανάπτυξη του φασισμού, κάποιες άλλες πολιτικές, πολιτισμικές και κοινωνικές συνιστώσες αποτελούσαν, θα λέγαμε, τροχοπέδη. Η επίμονη παρουσία «παλιομοδίτικων» πολιτικών παραγόντων, όπως οι πελατειακές σχέσεις, απέτρεπαν τη δημιουργία περαιτέρω ευνοϊκών συνθηκών για την οργάνωση ενός φασιστικού κινήματος. Η ελληνική πολιτική κρίση και οι συνεχείς εναλλαγές κυβερνήσεων από το 1917 ως το 1936 οδήγησαν στην πόλωση της ελληνικής κοινωνίας. Μετά τις αποτυχημένες εκλογές του 1935 ο στρατηγός Γεώργιος Κονδύλης τέθηκε επικεφαλής μιας πραξικοπηματικής κυβέρνησης για την επαναφορά της κανονικότητας.
Το 1936 πρωθυπουργός διορίστηκε ο Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος μετά από μια σειρά απεργιών κήρυξε τη χώρα σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και παρέκαμψε το κοινοβούλιο. Η μοναδική μαζική οργάνωση που σχηματίστηκε ήταν η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ), αν και έγιναν κάποιες προσπάθειες για τη συγκρότηση Εργατικών Ταγμάτων. Στην πραγματικότητα, ο Μεταξάς ποτέ δεν αποδέχτηκε την ταμπέλα του φασισμού. Το Ελληνικό Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα του Γεωργίου Μερκούρη ήταν η μόνη δύναμη στην Ελλάδα, που ενέπιπτε στην κατηγορία του φασιστικού κινήματος, ωστόσο, η απήχησή του δεν ήταν και πολύ μεγάλη.
Στην Πολωνία από το 1926 και μετά κυριαρχεί το δεξιό αυταρχικό σύστημα. Οι πολιτικές τάσεις της χώρας τείνουν προς τον αυταρχισμό και τον εθνικισμό. Η Φάλαγγα, ωστόσο, είναι η μόνη ξεκάθαρα φασιστική οργάνωση της Πολωνίας. Πρόταγμα της συγκεκριμένης οργάνωσης ήταν ότι ο Θεός είναι ο ανώτατος σκοπός του ανθρώπου και τόνιζε τη ριζοσπαστική υποταγή της οικονομίας στον εθνικοσοσιαλισμό.
Στη Λιθουανία στα τέλη του 1926 εγκαθιδρύθηκε μια μετριοπαθής αυταρχική κυβέρνηση ως προϊόν πραξικοπήματος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο δημιουργήθηκε η πρωτοφασιστική οργάνωση Ένωση το Σιδηρού Λύκου. Ωστόσο, η ομάδα αυτή δεν κατάφερε να συγκεντρώσει την υποστήριξη μεγάλης μερίδας του λιθουανικού λαού. Παρόμοια ήταν η κατάσταση και στην Εσθονία και τη Λετονία με τα δεξιά αυταρχικά κόμματα να προσπαθούν να οικοδομήσουν καθεστώτα αποτρεπτικού ή προληπτικού αυταρχισμού.
Στη Γιουγκοσλαβία κατά τη δεκαετία του 1930 δρούσαν πολλές και διαφορετικές εθνικιστικές οργανώσεις. Κάποιες από αυτές επεδίωκαν να προωθήσουν τον γιουγκοσλαβικό εθνικισμό, πράγμα αδύνατο, όμως, λόγω της διαίρεσης του πληθυσμού εξαιτίας του πολυεθνικού μωσαϊκού του κράτους. Το 1935 δημιουργήθηκε το ZBOR, το οποίο υποστήριξε τον γιουγκοσλαβικό εθνικισμό και τη δημιουργία ενός κορπορατιστικού αυταρχικού καθεστώτος. Το 1940 ανέπτυξε επαφές με τη ναζιστική Γερμανία, έως ότου καταπνίγηκε από την κυβέρνηση. Η μόνη οργάνωση, ωστόσο, που εμφάνισε καθαρά πρωτοφασιστικά χαρακτηριστικά ήταν η Ustaše, ένα κίνημα Κροατών εθνικιστών. Στόχευε σε μία ανεξάρτητη, ακραία και έντονα αυταρχική Κροατία. Εντούτοις, και τα δύο αυτά κινήματα κατεστάλησαν αποτελεσματικά από το καθεστώς.
Στη Βουλγαρία, τέλος, φαινομενικά υπήρχαν προϋποθέσεις για τη δημιουργία μίας σημαντικής φασιστικής κίνησης. Παρ’ όλα αυτά, οι μόνες ομάδες που κατάφεραν να αποκτήσουν ευρεία λαϊκή υποστήριξη ήταν οι Ράτνιτσι και οι Βουλγαρικές Εθνικές Λεγεώνες. Εμφανίστηκαν, επίσης, ομάδες όπως η Εθνική Φασιστική Ζαντρούγκα και το Βουλγαρικό Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, η δράση τους, ωστόσο, ήταν περιορισμένη.
Συμπερασματικά, το 1939 τα περισσότερα ευρωπαϊκά πολιτικά συστήματα ήταν αυταρχικά. Αυτό είναι προϊόν των συνθηκών, αφού ούτε στις πιο αναπτυγμένες και δημοκρατικές χώρες στα βορειοδυτικά, ούτε στις πιο οπισθοδρομικές περιοχές της Ανατολής και του Νότου υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες, για την ανάπτυξη καθαρά φασιστικών κινημάτων. Όταν αυτά αναδύονταν, τα εκάστοτε καθεστώτα εύρισκαν τον τρόπο να τα καταπνίγουν, χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Payne, Stanley (2000), Η Ιστορία του Φασισμού (1914-1945), μτφρ. Κωνσταντίνος Δ. Γεωρμάς, Αθήνα: Εκδ. Φιλίστωρ
- Hobsbawm, Eric (1995), The Age of Extremes: 1914-1991, London: Abacus
