Του Στέλιου Καραγεώργη,
Το έτος 1974 αποτελεί σημείο καμπής στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Το καλοκαίρι μετά το πραξικόπημα του καθεστώτος Ιωαννίδη στο νησί και τη φυγή του προέδρου Μακαρίου, τουρκικές δυνάμεις θα εισβάλουν στην Κύπρο, καταλαμβάνοντας το 36% του εδάφους της με τις επιχειρήσεις Αττίλα Ι και ΙΙ. Η αποκατάσταση της νομιμότητας με την ανάληψη της προεδρίας του κυπριακού κράτους από τον Γ. Κληρίδη, αναπληρωτή πρόεδρου, και τον σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Κ. Καραμανλή στην Ελλάδα δεν παρέχουν πλέον καμία δικαιολογητική βάση παράτασης της στρατιωτικής κατοχής του κυπριακού εδάφους από την Τουρκία. Ως αντίδραση στην απραξία των δυτικών συμμάχων στις 14 Αυγούστου, η Ελλάδα θα αποχωρήσει από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Μετά τον Αύγουστο, η Άγκυρα θα προβεί σε συστηματικό εποικισμό της Κύπρου και στον εξαναγκασμό των εναπομεινάντων Ελληνοκυπρίων των κατεχόμενων να μετακινηθούν προς τα νότια, με σκοπό την αλλοίωση της δημογραφικής ταυτότητας του νησιού.
Πέρα από το κυπριακό ζήτημα, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι ακανθώδεις και στο Αιγαίο Πέλαγος. Ήδη από το 1973, όταν ανακαλύφθηκαν εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα πετρελαίου στην περιοχή της Θάσου, η Τουρκία αμφισβητούσε το εύρος της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, υποστηρίζοντας πως τα νησιά του Αιγαίου δεν διέθεταν δική τους. Παράλληλα, απειλούσε την Ελλάδα με πόλεμο σε περίπτωση που επέκτεινε τα χωρικά της ύδατα στα 12 ν. μίλια και καλούσε την Αθήνα να αποστρατιωτικοποιήσει πλήρως τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, ενώ είχε εγείρει και θέμα προστασίας της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης, αποκαλώντας την «τουρκική».
Την επομένη της εισβολής, η Τουρκία θα εκδώσει αυθαίρετα αγγελία προς τα αεροσκάφη στο Αιγαίο να αναφέρουν τις πτήσεις τους στα τουρκικά FIR (Περιοχή Πληροφοριών Πτήσεων) Κωνσταντινουπόλεως και Άγκυρας, αμφισβητώντας, έτσι, τη ρύθμιση του ICAO (Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας), που είχε αναθέσει τον έλεγχο του Αιγαίου στο FIR Αθηνών και το εύρος του ελληνικού εναέριου χώρου πέρα των 6 ν. μιλίων.
Τον Νοέμβριο του 1974, μετά από εκλογές, ο Καραμανλής θα σχηματίσει ισχυρή κυβέρνηση, με την Ελλάδα να επανέρχεται στο Συμβούλιο της Ευρώπης, κάνοντας ένα πρώτο βήμα στην προσπάθειά της να ενταχθεί στην ΕΟΚ. Στην Κύπρο, ο Μακάριος θα αναλάβει και πάλι τον προεδρικό θώκο, ενώ στην Τουρκία την εξουσία ασκεί η μεταβατική κυβέρνηση του Sadi Irmak, με την εξωτερική πολιτική να καθορίζεται από τη στρατιωτικό-διπλωματική γραφειοκρατία της χώρας.
Ουσιαστικά, στα τέλη του 1974, οι σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας βρίσκονται στο χειρότερο σημείο μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-22. Πέρα από το ανοιχτό μέτωπο στην Κύπρο, η αλυσίδα των τουρκικών διεκδικήσεων επεκτείνεται στο Αιγαίο με την αμφισβήτηση του εύρους του ελληνικού εναέριου χώρου και των ορίων του FIR Αθηνών. Παράλληλα, η Άγκυρα αρνείται πως τα νησιά διαθέτουν δική τους υφαλοκρηπίδα και απειλεί με casus belli σε περίπτωση επέκτασης των χωρικών υδάτων. Το παζλ αμφισβήτησης των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδος ολοκληρώνεται με την επιμονή περί αποστρατιωτικοποιήσεως των νησιών του ανατολικού Αιγαίου.
Στις 27 Ιανουαρίου του 1975, η ελληνική κυβέρνηση καταθέτει πρόταση στην τουρκική για από κοινού προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο, με σκοπό την επίλυση των διαφορών τους και την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Στις αρχές Φεβρουαρίου, με ρηματική διακοίνωση η Άγκυρα θα αποδεχτεί την ελληνική πρόταση, χαρακτηρίζοντας τις εκκρεμείς ελληνοτουρκικές υποθέσεις ζωτικής σημασίας και θέλοντας να προσδώσει πολιτικό χαρακτήρα στα ζητήματα, που έως τότε αντιμετωπίζονταν ως νομικά.
Στο μέτωπο της Κύπρου, ο Καραμανλής έχει αφήσει την πρωτοβουλία κινήσεων για τη διευθέτηση του ζητήματος στην κυπριακή κυβέρνηση, με την Αθήνα να συμπαραστέκεται στη Λευκωσία σε συμβουλευτικό επίπεδο. Ο Κληρίδης, πλέον ως πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων και εκπρόσωπος των Ελληνοκυπρίων στις διακοινοτικές συνομιλίες, θα προτείνει τη δημιουργία πολυπεριφερειακής ομοσπονδίας με ισχυρή κεντρική εξουσία, έναντι των τουρκικών διχοτομικών σχεδίων. Σαν αντιστάθμισμα προσέφερε τη διοίκηση του βορείου τμήματος του νησιού στη μειονότητα και την κατοχύρωση των δικαιωμάτων της.
Αντί απάντησης, οι Τουρκοκύπριοι, τον Φεβρουάριο, θα ανακηρύξουν τα κατεχόμενα σε «Τουρκικό Ομόσπονδο Κράτος της Κύπρου», αποκτώντας, έτσι, ένα ακόμα διαπραγματευτικό χαρτί και προωθώντας τα διχοτομικά τους πλάνα. Η Τουρκία δεν θα προχωρήσει σε ενσωμάτωση των κατεχομένων στο κράτος της, φοβούμενη πιθανή επανεξέταση της ένωσης με την Ελλάδα από τους Ελληνοκύπριους. Αυτό το σενάριο θα έφερνε ελλαδικά στρατεύματα στο νησί απέναντι από τα νότια τουρκικά παράλια και θα ανέτρεπε τα γεωστρατηγικά κέρδη της εισβολής. Τον ίδιο μήνα, το αμερικανικό Κογκρέσο, παρά την αντίθεση του Λευκού Οίκου, θα επιβάλει εμπάργκο στρατιωτικού εξοπλισμού στην Τουρκία, λόγω χρησιμοποίησης νατοϊκών όπλων κατά τη διάρκεια της εισβολής.
Την άνοιξη, παρά την ελληνοτουρκική συμφωνία για υπογραφή συνυποσχετικού με σκοπό την προσφυγή στη Χάγη, οι διαπραγματεύσεις θα αναβληθούν, μετά από τουρκικά στρατιωτικά γυμνάσια στο Αιγαίο και την απαίτηση της Άγκυρας να περιορίσει η Ελλάς τον εθνικό εναέριο χώρο της στα 6 ν. μίλια. Την ίδια περίοδο, η Τουρκία θα εκκινήσει μια διπλωματική εκστρατεία για την αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του ανατολικού Αιγαίου και την αναθεώρηση των ζωνών επιχειρησιακού ελέγχου στο αρχιπέλαγος στα πλαίσια του ΝΑΤΟ.
Στα τέλη Μαΐου, μετά από αμερικανικές πιέσεις, θα συναντηθούν οι υπουργοί Εξωτερικών των δύο χωρών και, εν συνεχεία, ο Καραμανλής με τον νέο πρωθυπουργό της Τουρκίας, Süleyman Demirel, στις Βρυξέλλες. Στο κοινό ανακοινωθέν, το οποίο, ωστόσο, δεν έφερε τις υπογραφές των πρωθυπουργών, οι δύο χώρες συμφωνούσαν για διμερείς διαπραγματεύσεις προς επίλυση των προβλημάτων και προσφυγή στη Χάγη για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας.
Παράλληλα, στο κυπριακό μέτωπο θα ξεκινήσουν νέοι γύροι διακοινοτικών διαπραγματεύσεων, στις οποίες ο Κληρίδης θα συμφωνήσει στη μετακίνηση 10.000 Τουρκοκυπρίων στα κατεχόμενα, με τον εκπρόσωπό τους, Rauf Denktaş, να μην παραθέτει καμία πρόταση. Τον Ιούνιο, η Ελλάδα θα καταθέσει επίσημη αίτηση εισόδου στην ΕΟΚ, αποσκοπώντας κυρίως στην ενίσχυση την εξωτερικής της ασφάλειας.
Παρά τις συνεχείς συναντήσεις των ομάδων εμπειρογνωμόνων των δύο χωρών για τη διευθέτηση των ορίων των FIR και τη σύνταξη συνυποσχετικού για την προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο, στις 30 Σεπτεμβρίου, η Άγκυρα θα ανακοινώσει πως στόχος των συναντήσεων είναι απλώς η συζήτηση των θεμάτων και όχι η επίλυσή τους. Οι Τούρκοι έκαναν ξεκάθαρο πλέον πως επιθυμούσαν να ελέγχουν τις πτήσεις σε ολόκληρο το Αιγαίο και, παράλληλα, να έρθουν σε συμφωνία για συνεκμετάλλευση των κοιτασμάτων της υφαλοκρηπίδας, πριν την κοινή προσφυγή στη Χάγη.
Τον Δεκέμβριο, θα συναντηθούν στις Βρυξέλλες οι υπουργοί Εξωτερικών Ελλάδας και Τουρκίας, υπογράφοντας πρακτικό, με το οποίο εξαιρούσαν το κυπριακό από τις διμερείς συνομιλίες των δυο κρατών από εδώ και στο εξής. Επίσης, ζητούσαν από τον ΟΗΕ την επανεκκίνηση των διακοινοτικών συνομιλιών, παρά το καταδικαστικό για την Τουρκία ψήφισμα του οργανισμού τον προηγούμενο μήνα.
Το συμπέρασμα που συνάγεται από τα παραπάνω είναι πως μέσα στο 1975, παρά την αρχική συγκατάθεση της Τουρκίας για από κοινού προσφυγή στη Χάγη προς οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας, μέχρι το τέλος της χρονιάς η Άγκυρα θα αναθεωρήσει τη στάση της, αποσκοπώντας σε πολιτική συμφωνία συνεκμετάλλευσης. Τους ίδιους μήνες, με τους υποχωρητικούς χειρισμούς της κυπριακής κυβέρνησης και τη συμφωνία Ελλάδος-Τουρκίας τον Δεκέμβριο, το κυπριακό ζήτημα υποβιβάζεται στα μάτια της διεθνούς κοινότητας σε εθνοτική διαφορά από παράνομη εισβολή και κατοχή ξένου κράτους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βαληνάκης, Γιάννης (2003), Εισαγωγή στην ελληνική εξωτερική πολιτική, 1949-1988, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Παρατηρητής
- Βερέμης, Θάνος (2013), Ιστορία των ελληνοτουρκικών σχέσεων, 1453-2005, Αθήνα: Εκδ. Σιδέρης
- Λάµπρου, Γιάννης Κ. (2008), Ιστορία του Κυπριακού, Τα χρόνια μετά την ανεξαρτησία, 1960-2008, Αθήνα: Εκδ. Πάργα
- Σακκάς, Γιάννης Δ. (2015), Η Ελλάδα στη Μεσόγειο, 1950-2004. Εξωτερική πολιτική και περιφερειακές διενέξεις, Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών
- Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος (2001), Η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1945-1981, Αθήνα: Εκδ. Εστία
