Της Κωνσταντίνας Οικονόμου,
Χάγη, Ολλανδία. Νωρίς το πρωί της Πέμπτης, της προηγούμενης εβδομάδας, οι ρωσικές δυνάμεις εισέβαλλαν στην Ουκρανία, ενώ ο ολόκληρος ο πλανήτης παρακολουθεί με αγωνία. Ενώ πολλοί διερωτώνται πως είναι δυνατόν κάτι τέτοιο, εν έτει 2022, οι νομικοί επιστήμονες βλέπουν τους δρόμους που θα οδηγήσουν την Μόσχα ενώπιον της δικαιοσύνης να λιγοστεύουν.
Ο Πρόεδρος Joe Biden κατονόμασε την επίθεση στην Ουκρανία ως «μία έκδηλη παραβίαση του διεθνούς δικαίου». Τα λόγια του είναι τεχνικά ορθά, καθώς ο ΟΗΕ απαγορεύει πράξεις που ενέχουν επιθετικότητα. Ωστόσο, δεν υπάρχει ξεκάθαρη οδός για να θεωρηθεί νομικά υπεύθυνο οποιοδήποτε φυσικό πρόσωπο, ή το ίδιο το Ρωσικό κράτος, για την επίθεση που εξακολουθεί να μαίνεται.
Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, το μόνο μόνιμο δικαστήριο παγκοσμίως για τα εγκλήματα πολέμου, φαντάζει σαν το ιδανικό, πλέον, μέρος για την εκδίκαση των συντελεστών μίας βίαιης εισβολής. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει ήδη εκκινήσει μία έρευνα για την σύγκρουση στην Ουκρανία, όμως το δικαστήριο που εδρεύει στην Χάγη έχει, επίσης, μία περίπλοκη ιστορία με το έγκλημα της εχθρικότητας.
Η εχθρικότητα είναι ένα από τα εγκλήματα που συνθέτουν τον πυρήνα της Συνθήκης της Ρώμης, η οποία συνέστησε το δικαστήριο, το 2002. Ωστόσο τα μέλη του ΔΠΔ δεν κατάφεραν να συμφωνήσουν στον ορισμό της εχθρικότητας. Συμπεριέλαβαν, όμως, το συγκεκριμένο έγκλημα στην συνθήκη και πολύ αργότερα μόνο, στο συνέδριο της Καμπάλα, το 2010, κατέληξαν σε έναν κοινό ορισμό. Η Ρωσική ομοσπονδία, ωστόσο, δεν ανήκει στα μέλη της Συνθήκης της Ρώμης, επομένως καμία πράξη στρατιωτικής εχθρικότητας που αναλαμβάνει δεν μπορεί να διωχθεί από το δικαστήριο. Σε μία δήλωση τύπου, το ΔΠΔ επιβεβαίωσε την ανικανότητά του να δράσει σε αυτή την περίπτωση.
Ωστόσο, εάν η Ρωσία ή η Ουκρανία πραγματοποιήσουν άλλα εγκλήματα, τα οποία καλύπτει η Συνθήκη της Ρώμης, για παράδειγμα την επιστράτευση παιδιών-στρατιωτών ή λεηλασίες, το ΔΠΔ θα μπορούσε να εμπλακεί.
Επιπρόσθετα, ο ΟΗΕ θα μπορούσε να αποτελέσει μία διαφορετική οδό προς την Χάγη, συγκεκριμένα μέσω του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, το οποίο μπορεί να ανάγει θέματα στο ΔΠΔ προς διερεύνηση. Αυτό, όμως, προϋποθέτει ομόφωνη ψήφο και, καθώς η Ρωσία αποτελεί μόνιμο μέλος του Συμβουλίου, αυτό φαντάζει τουλάχιστον απίθανο.
Η Ρωσία θα ασκήσει βέτο, ενόψει της καταδίκης της εισβολής, ενώ το γεγονός ότι αποτελεί μέλος του Συμβουλίου θα μπορούσε να αποτρέψει τον ΟΗΕ από την δημιουργία ενός ειδικού δικαστηρίου που θα δικάσει οποιαδήποτε εγκλήματα προκύψουν από την σύγκρουση, όπως έκανε παλαιότερα με την Rwanda και την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία.
Όπως και η Συνθήκη της Ρώμης, ο ΟΗΕ απαγορεύει το έγκλημα της εχθρικότητας. Σύμφωνα με το πρώτο άρθρο, ο σκοπός του ΟΗΕ είναι η διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και της ασφάλειας, και σύμφωνα με αυτόν να λαμβάνει αποτελεσματικά συλλογικά μέτρα για την αποτροπή και την αποβολή απειλών εναντίον της ειρήνης και για την καταστολή πράξεων εχθρικότητας ή άλλων παραβιάσεων της ειρήνης.
Πράξεις που παραβιάζουν αυτή τη διάταξη, όπως η εισβολή σε μία δεύτερη χώρα, μπορούν να βρεθούν ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου, του πρωταρχικού οργάνου δικαιοσύνης του ΟΗΕ, μόνο εφόσον και τα δύο ενδιαφερόμενα μέρη έχουν δηλώσει ανάλογα. Προς το παρόν, ούτε η Ρωσία ούτε η Ουκρανία έχουν υπογράψει τις λεγόμενες δηλώσεις για την «ρήτρα περί ελεύθερης επιλογής».
Σύμφωνα με το διεθνές Δικαστήριο, εάν η Ρωσία διαπράξει άλλες παραβάσεις, όπως η γενοκτονία, η Ουκρανία θα μπορούσε να απευθυνθεί σε αυτό. Ωστόσο, όχι άμεσα –πολλές συνθήκες απαιτούν μία διαδικασία διαιτησίας ανάμεσα στα κράτη, προτού η διαφορά τους εκδικαστεί.
Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ θα μπορούσε να ζητήσει την γνωμοδότηση του ΔΔ, αναφορικά με την ρωσική εισβολή. Αν και δεν θα ήταν νομικά δεσμευτική, θα είχε σημαντικό βάρος. Σύμφωνα με τους κανονισμούς του ΟΗΕ, η Συνέλευση, το κυρίως νομοθετικό σώμα του Οργανισμού, δεν μπορεί να περιπλεχθεί με ζητήματα που βρίσκονται ακόμη ενώπιον του συμβουλίου Ασφαλείας. Ενώ το Συμβούλιο συνεδρίαζε την περασμένη Πέμπτη, ο πρόεδρος Vladimir Putin ανακοίνωσε την εισβολή στην Ουκρανία.
Σε αντίθεση με το ΔΠΔ και το ΔΔ, εξίσου η Ουκρανία και η Ρωσία είναι μέλη του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Το δικαστήριο, με βάση το Στρασβούργο, επιλύει τις διαμάχες για δημόσια και πολιτικά δικαιώματα ανάμεσα στα 47 κράτη-μέλη του.
Η Ουκρανία έχει ήδη προσκομίσει πολλαπλά παράπονα εναντίον της Ρωσίας για την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας και επιδρομές την ανατολική Ουκρανία, ωστόσο, σύμφωνα με νομικούς αναλυτές, το έγκλημα της εχθρικότητας ή ακόμη και η ευρύτερη χρήση στρατιωτικής βίας δεν καταδικάζεται από την συνθήκη ίδρυσης του δικαστηρίου.
«Δεν υπάρχει απαγόρευση για την χρήση βίας», είναι το πόρισμα. Στην πραγματικότητα, ακόμη και επιφανείς οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η Διεθνής Αμνηστία, έχουν κρατήσει μία ουδέτερη στάση μπροστά στην χρήση στρατιωτικής βίας. Μεμονωμένα πρόσωπα μπορούν να προσκομίσουν παράπονα ενώπιον του δικαστηρίου, κατά της Ρωσίας ή της Ουκρανίας, εφόσον έχουν τραυματιστεί ή έχει καταστραφεί η περιουσία τους. Ωστόσο, ούτε αυτό θα έκανε την Μόσχα υπαίτια για την εισβολή, παρά μόνο για τις ζημιές ως αποτέλεσμα αυτής.
Η ίδια η Ρωσική Ομοσπονδία καταδικάζει το έγκλημα της εχθρικότητας, επομένως οι ρωσικοί αξιωματούχοι θα μπορούσαν να κριθούν ένοχοι στην δική τους επικράτεια. Το ενδεχόμενο, όμως, αυτό κρίνεται πιθανό μόνο εάν πραγματοποιηθεί αλλαγή κυβέρνησης στην Μόσχα.
Το παγκόσμιο νομικό στερέωμα, ωστόσο, περιμένει με περιέργεια την δράση των υπολοίπων κρατών. Σύμφωνα με την αρχή της καθολικής δικαιοδοσίας, ορισμένα κατάφωρα εγκλήματα μπορούν να καταδικαστούν και σε εθνικά δικαστήρια, ανεξάρτητα από τον τόπο που έχουν πραγματοποιηθεί. Ένας αριθμός κρατών έχουν απαγορεύσει το έγκλημα της εχθρικότητας, συμπεριλαμβανομένης της Γερμανίας, της Σουηδίας και της Ολλανδίας.
Το έγκλημα της εχθρικότητας πραγματοποιείται από αρχηγούς κρατών. Δεν αναμένεται από κοινούς στρατιώτες να κατανοήσουν εάν η σύγκρουση έχει νομική υπόσταση, σε αντίθεση με άλλες παραβάσεις, όπως ο βασανισμός και η δολοφονία. Οι περισσότερες χώρες απαιτούν να βρεθεί ο παραβάτης μέσα στα εθνικά τους σύνορα, προκειμένου να συλληφθεί, εννοώντας ότι ο Πούτιν ή οποιοσδήποτε άλλος υψηλόβαθμος αξιωματικός θα έπρεπε να ταξιδέψουν στο Άμστερνταμ ή το Βερολίνο για να συλληφθούν. Δεν φαίνεται, ωστόσο, πιθανό να βρεθούν εκεί για λόγους αναψυχής στο άμεσο μέλλον.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- “Ukraine has few legal options to hold Russia accountable for invasion”, διαθέσιμο εδώ
- “Russia’s Invasion of Ukraine: What does International Law Have to Say?”, διαθέσιμο εδώ
