Της Φωτεινής Σίμιντη,
Λέγεται πως, όταν ένας άνθρωπος γεννιέται, οι Μοίρες καθορίζουν το τι θα συμβεί στη ζωή του. Το πεπρωμένο του νοείται ως «της μοίρας του γραφτό» και δεν αλλάζει. Είναι καθορισμένο και προδιαγεγραμμένο, κατευθύνοντας αμετάβλητα τη ζωή του ανθρώπου, χωρίς ο ίδιος να είναι σε θέση να αντιδράσει σε ό,τι αυτό του επιφυλάσσει. Όμως δεν γνωρίζουμε με σιγουριά αν όλα όσα ένας άνθρωπος περνάει στη ζωή του είναι θέμα τύχης ή επιλογών.
Ήδη από τα αρχαία χρόνια, οι άνθρωποι πίστευαν αρκετά στη μοίρα και την είχαν προσωποποιήσει με τη μορφή θεοτήτων. Τι είναι όμως η μοίρα; Ως «μοίρα» ορίζεται το τμήμα ενός συνόλου που αναλογεί στον κάθε άνθρωπο και πηγάζει από το αρχαίο ρήμα «μείρομαι», που σημαίνει μοιράζω. Έτσι, «μοίρα» είναι το «μερίδιο» που αναλογεί στον καθένα στη ζωή και, κατ’ επέκταση, Μοίρες είναι «οι Κατανεμήτριες», δηλαδή αυτές που δίνουν στον καθένα το δικό του μερίδιο ζωής. Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, αυτές οι τρεις μυθικές αδελφές επηρέαζαν αρκετές όψεις της ανθρώπινης ζωής.
Οι τρεις Μοίρες απεικονίζονται συνήθως ως τρεις γυναίκες, κλώστριες, και στα χέρια τους κρατούν το νήμα/κλωστή που νοείται ως η ανθρώπινη ζωή. Μ’ αυτόν τον τρόπο συμβολίζεται το πόσο μηδαμινή κι εύθραυστη αποδεικνύεται αυτή τελικά, αφού κόβεται με τόση ευκολία, όπως ακριβώς μια κλωστή. Καθεμία από τις τρεις Μοίρες είχε και ένα διαφορικό καθήκον, το οποίο αποκαλύπτεται μέσα από το ίδιο της το όνομα. Έτσι, η Κλωθώ είναι αυτή που γνέθει το νήμα της ζωής, η Λάχεσις το ξετυλίγει, μοιράζοντας, μ’ αυτόν τον τρόπο, τους κλήρους, καθορίζοντας τι θα συμβεί στον καθένα, ενώ η Άτροπος το κόβει όταν έρθει η ώρα. Επομένως, οι Μοίρες λογίζονται ως οι «ιθύνουσες δυνάμεις» για καθετί που τυγχάνει στις ζωές των ανθρώπων, από τη γέννηση έως τον θάνατο.
Στη Θεογονία του Ησιόδου αναφέρονται δυο εκδοχές για την καταγωγή τους. Σύμφωνα με την πρώτη, οι Μοίρες ήταν κόρες της αρχέγονης θεάς Νύχτας και του Έρεβους, που όριζαν τα καλά και τα κακά που θα τύχουν στον καθένα, όμως καταδίωκαν τους ανθρώπους για τα εγκλήματά τους μέχρι να τους τιμωρήσουν. Θεωρούνταν ως «κακοποιές και σκοτεινές δυνάμεις» και συνδέονταν με τις Κήρες και τις Ερινύες, τις οποίες και μπορούσαν να προστάξουν να καταδιώξουν και να τιμωρήσουν τους ανθρώπους για εγκλήματα κατά της φυσικής τάξης. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, οι Μοίρες ήταν κόρες του Δία και της Θέμιδας, θεάς του δικαίου και της τάξης. Επίσης ήταν αδερφές των Ωρών: της Ευνομίας, της Δίκης και της Ειρήνης. Ως κόρες του Δία και της Θέμιδας θεωρούνταν «δυνάμεις καλοπροαίρετες, ουράνιες και φωτεινές» και συνεργάζονταν στενά με την Ειλειθυία, τη θεά του τοκετού, η οποία έπαιζε και αυτή ρόλο στον καθορισμό της μοίρας ενός παιδιού κατά τη γέννησή του. Τέλος, σύμφωνα με κάποιους άλλους αρχαίους φιλοσόφους, η θεά Ανάγκη θεωρείται ως μητέρα τους.
Εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο κατά τη διάρκεια της Ιστορίας προσωποποιούνταν οι Μοίρες, μπορούμε να διακρίνουμε κάποιες διαφορές. Στα ομηρικά έπη, η Μοίρα είναι εξ αρχής δεδομένη, όχι όμως κάτι προδιαγεγραμμένο, καθώς ο άνθρωπος μπορούσε να έχει ορισμένη επιρροή στη ζωή του. Η Μοίρα θεωρείτο όργανο στην υπηρεσία των θεών και εκτελούσε τις προσταγές τους. Η Μοίρα μπορούσε να αλλάξει, αλλά αυτή ήταν δυνατότητα μόνο των θεών, καθώς εκείνοι όριζαν την ανθρώπινη ζωή. Η «ομηρική Μοίρα», λοιπόν, δεν είναι άκαμπτη, και έτσι, για παράδειγμα, ο Δίας μπορεί, αν το επιλέξει, να σώσει κάποιον από τη μοίρα του. Όμως αυτό θα προκαλούσε σοβαρές συνέπειες, καθώς θα διασάλευε την τάξη. Ο Δίας, επομένως, μπορεί να αλλάξει τη Μοίρα, όμως δεν το κάνει. Η Μοίρα είναι κτήμα του, γι’ αυτό και καλείτο «Μοιραγέτης», δηλαδή αρχηγός των Μοιρών.
Ο Ησίοδος στο έργο του «Θεογονία» παρουσιάζει για πρώτη φορά το πεπρωμένο να λαμβάνει ανθρώπινη μορφή. Έτσι, από την «ομηρική Μοίρα» περνάμε στις τρεις Μοίρες που αναφερθήκαν πιο πάνω. Αντιθέτως, όμως, οι Μοίρες δεν επιτελούν πλέον μόνο τα παραγγέλματα των θεών, αλλά έχουν και δικές τους αρμοδιότητες και ρόλους. Ο Δίας, βέβαια, εξακολουθεί και είναι ο «Μοιραγέτης», καθώς εκείνος τους εκχώρησε την εξουσία που έχουν. Ο πιο σημαντικός ρόλος των τριών Μοιρών ήταν να εξασφαλίσουν ότι κάθε άτομο ζούσε το μέρος της ζωής που του αναλογούσε και ότι όλες οι ζωές μετρώνται σύμφωνα με τον φυσικό νόμο. Οι θεοί εξακολουθούσαν να υπακούν στις Μοίρες, μόνο και μόνο επειδή εκείνοι τις είχαν ορίσει. Οι Μοίρες είχαν ιερά σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπως στην Κόρινθο, τη Σπάρτη, την Ολυμπία και τη Θήβα, ενώ προς τιμήν τους οργανώνονταν εορταστικές εκδηλώσεις στην Αθήνα, τους Δελφούς, την Ολυμπία και τη Σικυώνα για την εξασφάλιση καλής σοδειάς.
Ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζονταν οι τρεις Μοίρες παρουσίαζε αλλαγές κατά τη διάρκεια της Ιστορίας. Κάποιοι άνθρωποι τις έβλεπαν ως γριές, άλλοι ως όμορφες κοπέλες, ενώ μερικοί ως γυναίκες που αντιπροσώπευαν τις τρεις ηλικίες της ζωής. Ζούσαν στον Όλυμπο, ήταν γυναίκες παρθένες, πολυάσχολες και σοβαρές, ενώ συχνά απεικονίζονταν με σκήπτρα και κόρωνες ως σύμβολα της εξουσίας τους. Η ιδέα των τριών θεών που συνδέονται με το πεπρωμένο εμφανίζεται και σε άλλες μυθολογίες. Για παράδειγμα, οι Σκανδιναβοί αποκαλούσαν τις τρεις Μοίρες τους «Norns», οι οποίες πήγαιναν στη γέννηση ενός ήρωα για να διαμορφώσουν το πεπρωμένο του, ενώ οι Ιρλανδοί είχαν τρεις πολεμικές θεές, γνωστές ως «Morrigan», που καθόριζαν τη μοίρα των στρατιωτών στη μάχη.
Αν και οι Μοίρες αποτελούν κομμάτι της μυθολογίας μας, απαντώνται ακόμη και σήμερα διατηρημένες στη λαϊκή μας παράδοση μέσα από τα παραμύθια. Παρουσιάζονται πάντα ως τρεις γυναίκες, άλλοτε με όψη νέων, όμορφων γυναικών, άλλοτε ως γερόντισσες που γνέθουν. Συνήθως επισκέπτονται τα βρέφη την τρίτη νύχτα μετά τη γέννησή τους. Σύμφωνα με την παράδοση, κατοικούν σε ένα παλάτι που βρίσκεται στην άκρη του κόσμου. Είναι ντυμένες στα λευκά και φορούν κορόνες και μαργαριταρένια βραχιόλια. Όταν επισκέπτονται τα βρέφη, κρατάνε τη ρόκα με το λινάρι, ένα αδράχτι και το νήμα με το ψαλίδι, ενώ άλλοτε κρατάνε ένα κομπολόι και ένα βιβλίο για να γράψουν τη μοίρα του παιδιού. Πάνω από το κρεβάτι του μωρού γνέθουν και τυλίγουν την κλωστή. Κάθε τυλιξιά είναι κι ένας χρόνος στη ζωή του παιδιού. Ενώ γνέθουν, μοιράζουν τα χαρίσματα και, όταν τελειώσουν, κόβουν την κλωστή. Ό,τι ορίσουν οι Μοίρες κανένας δεν μπορεί να το αποφύγει. Βέβαια, οι Μοίρες δεν είναι πάντα μεγαλόκαρδες και συμπονετικές με τους ανθρώπους, υπάρχουν φορές που έχουν κακή συμπεριφορά και τους καταριούνται. Συνεπώς, παρατηρούμε ότι από την αρχαία εποχή οι άνθρωποι προσπαθούν να εξηγήσουν τις υπερφυσικές δυνάμεις που κυριαρχούν τον κόσμο, προσωποποιώντας τες και δίνοντάς τους μεταφυσικές ιδιότητες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Greenberg, M. (2021), The Three Fates in Greek Mythology. Άρθρο από την ιστοσελίδα Mythology Source, . Διαθέσιμο εδώ.
- Παππάς, Α., (2019), Οι αναπαραστάσεις του θηλυκού μεταφυσικού στα λαϊκά παραμύθια της Θεσσαλίας. Διπλωματική εργασία, Ρόδος: Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Διαθέσιμο εδώ.
- “Moirai“. Από την ιστοσελίδα Theoi Greek Mythology Encyclopedia. Διαθέσιμο εδώ.
- “Οι Μοίρες της αρχαιότητας”. Άρθρο από την ιστοσελίδα Αρχαίων Τόπος, 15/5/2015. Διαθέσιμο εδώ.
- “Από που βγήκε η έκφραση “μοιραίος θάνατος”. Πώς οι τρεις Μοίρες έγνεθαν το νήμα της ζωής και καθόριζαν το πεπρωμένο των ανθρώπων”. Από τη Μηχανή του Χρόνου. Διαθέσιμο εδώ.
