Της Αριάδνης-Παναγιώτας Φατσή,
Είναι γνωστό σε όλους ότι η Ελλάδα πολλές φορές, τόσο στη νεότερη και τη σύγχρονη Ιστορία της όσο και σήμερα, έχει γίνει κράτος υποδοχής για προσφυγικές ροές. Λιγότερα, όμως, γνωρίζει ένας μέσος αναγνώστης για τα κύματα προσφύγων που ξεκίνησαν από την Ελλάδα, πολλώ δε μάλλον σε μια ιδιαίτερα ταραχώδη για τη χώρα περίοδο, όπως αυτή από το 1941 έως το 1946. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, όπως μας αναφέρει και το οπισθόφυλλο του βιβλίου που παρουσιάζουμε σήμερα, Έλληνες πολίτες κάθε θρησκεύματος βρέθηκαν αναγκασμένοι να αφήσουν τις εστίες τους και να διαφύγουν στην Τουρκία, από όπου μεταφέρθηκαν στη Μέση Ανατολή και την Αφρική, μέχρι τελικά να επαναπατριστούν μετά τη λήξη της Κατοχής.
Τις άγνωστες σε πολλούς προσφυγικές ροές από την Ελλάδα, κατά το διάστημα εκείνο, έρχεται να φωτίσει με την πένα του ο Αλέξανδρος Λάμπρου, επιμελητής του νέου βιβλίου Πόλεμος και Προσφυγιά, Πρόσφυγες από την Ελλάδα: Τουρκία, Μέση Ανατολή, Αφρική 1941-1946, που κυκλοφόρησε το τρέχον έτος από τις Εκδόσεις Επίκεντρο. Πρόκειται για έναν συλλογικό τόμο, ο οποίος αποτελείται από έξι κείμενα και ισάριθμες διαφορετικές οπτικές γωνίες για τα θέματα που πραγματεύεται. Εκτός από τον Αλέξανδρο Λάμπρου, στη συλλογική αυτή έκδοση συμμετέχουν οι επιστήμονες και συγγραφείς Βιολέτα Χιονίδου, Δημήτρης Θρασυβούλου, Καρίνα Λάμψα και Γεώργιος Νιάρχος.
Ο επιμελητής αυτής της έκδοσης, Αλέξανδρος Λάμπρου, είναι ιστορικός. Ειδικεύεται στην Ιστορία που αφορά τη Μέση Ανατολή και την Τουρκία. Πραγματοποίησε σπουδές στην Ανθρωπολογία και Ιστορία, στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, ενώ ο μεταπτυχιακός του τίτλος αφορούσε τη Σύγχρονη Ιστορία της Μέσης Ανατολής και η διδακτορική του διατριβή στο Leiden ήταν πάνω σε ζητήματα Τουρκικής Ιστορίας. Έχει διδάξει Τουρκική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο Μαρβούργο και στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας, όπου το πεδίο του ήταν η Συγκριτική Σύγχρονη Τουρκική και Ελληνική Ιστορία. Ως προς τα ερευνητικά ενδιαφέροντα, ο συγγραφέας του βιβλίου που παρουσιάζουμε σήμερα εστιάζει στη μελέτη της κοινωνικής ιστορίας, των κεμαλικών μεταρρυθμίσεων, αλλά και των προσφυγικών ζητημάτων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στο συγκεκριμένο πόνημα, το πρώτο από τα έξι κείμενα υπογράφει ο ίδιος ο Αλέξανδρος Λάμπρου. Πρόκειται για ένα ιδανικό ξεκίνημα για τη συνέχεια του βιβλίου, καθώς εξηγεί με σαφήνεια και προσοχή στη λεπτομέρεια τις πληθυσμιακές μετακινήσεις από το 1941 έως το 1945, αναφορικά με τον εκτοπισμό σε Τουρκία, Αφρική και Μέση Ανατολή. Όπως και ο ίδιος ο επιμελητής της έκδοσης εξηγεί στον πρόλογό του, πρόκειται για ένα κείμενο που έχει ως στόχο να θέσει το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο κινείται η ανάλυση των επόμενων κειμένων, λειτουργώντας εισαγωγικά, πράγμα που αντικατοπτρίζεται και στην εμπειρία του αναγνώστη, βοηθώντας την οριοθέτηση του υλικού.
Τη σκυτάλη για το δεύτερο κεφάλαιο λαμβάνει η Βιολέτα Χιονίδου. Το κείμενο αυτό αφορά τη μετακίνηση από τη Χίο, την οποία, το 1942, είχε συγκλονίσει μεγάλος λιμός. Η βιβλιογραφία έχει ασχοληθεί σε μεγάλο βαθμό με το ζήτημα του αν η μετανάστευση της εποχής ήταν αποτέλεσμα αυτού του λιμού. Η έρευνα της Χιονίδου συνδυάζει την επιστημονική αρτιότητα με το ανθρώπινο στοιχείο, καθώς βάσει είκοσι μαρτυριών που είχαν συλλεχθεί από άτομα που βίωσαν την επισιτιστική κρίση της Χίου, η συγγραφέας ανέλυσε τους λόγους που έκαναν αρκετούς πολίτες να μεταναστεύσουν, δίνοντας φωνή στα υποκείμενα της Ιστορίας που συχνά παραβλέπονται στην έρευνα, και δεν είναι άλλα από τους ίδιους τους καθημερινούς ανθρώπους, που βιώνουν τις καταστάσεις και πορεύονται μέσα σε αυτές.
Στο τρίτο κεφάλαιο, ο αναγνώστης μαθαίνει μια αρκετά άγνωστη ιστορία, αυτή της Σάμου. Το επιχείρημα του συγγραφέα του κειμένου, Δημήτρη Θρασυβούλου, είναι ότι η εμφύλια διαμάχη στο νησί κατά την περίοδο του Ελληνικού Εμφυλίου, και ιδίως το 1947-1949, ήταν αποτέλεσμα πολιτικών ζυμώσεων που είχαν συμβεί στη μακρινή Μέση Ανατολή. Οι Σαμιώτες που βρέθηκαν κρατούμενοι στα Σύρματα της Μέσης Ανατολής γνώρισαν τις ιδέες της Αριστεράς και όταν επέστρεψαν, το 1945, στο νησί τους έγιναν γνωστοί ως «Συρματάδες». Επιστρέφοντας στα χωρία τους, οι Συρματάδες συμμετείχαν στο ΚΚΕ και στην ΕΠΟΝ και υπήρξαν ομάδα με καθοριστική σημασία για τον Εμφύλιο στο νησί.
Το τέταρτο και το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρονται σε θρησκευτικές μειονότητες που βρέθηκαν εκτοπισμένες. Στο τέταρτο κεφάλαιο, η έρευνα της Καρίνας Λάμψα παρουσιάζει γνωστές και άγνωστες πτυχές της διαφυγής των Εβραίων από την Ελλάδα το 1943-1944, ειδικά σε ό,τι αφορά τη δράση διεθνών δικτύων στη διάσωση, αλλά και την προσπάθεια πολλών Εβραίων να διαφύγουν μέσα από την Τουρκία, φτάνοντας από εκεί στην Παλαιστίνη. Το κείμενο παρουσιάζει με ενάργεια και ακρίβεια πώς μέσα σε έναν κυκεώνα διαπραγματεύσεων και με την ενεργή βοήθεια του ΕΑΜ, αρκετοί Εβραίοι κατάφεραν να αναχωρήσουν από την Εύβοια, και αποβιβάστηκαν ταλαιπωρημένοι στη Σμύρνη. Στο πέμπτο κεφάλαιο, ο Γεώργιος Νιάρχος παρουσιάζει την έξοδο των Μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, οι οποίοι κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου είχαν βρεθεί εκτεθειμένοι σε ιδιαίτερα μεγάλες πιέσεις από τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, συνεπώς επέλεξαν σε πολλές περιπτώσεις να διαφύγουν προς την Τουρκία. Οι μαρτυρίες δείχνουν ότι η μειονότητα βρέθηκε στις περισσότερες περιπτώσεις ουδέτερη προς τα δύο στρατόπεδα του Εμφυλίου, ίσως με λίγο πιο φιλοκυβερνητικές τάσεις, αλλά σε κάθε περίπτωση, χωρίς να παίρνει εμφανώς κάποιο μέρος, καθώς υπήρχε μεγάλη καταπίεση και από τις δύο πλευρές, και η μετανάστευση προς την Τουρκία έδειχνε να είναι μια ευνοϊκότερη λύση, καθώς, μάλιστα, η γείτων χώρα φαινόταν να επιθυμεί να βοηθήσει όσους έπαιρναν την απόφαση να εγκατασταθούν εκεί.
Στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο, υπάρχει ένα ακόμη κείμενο του Αλεξάνδρου Λάμπρου, το οποίο αναφέρεται στη διαχείριση των προσφυγικών ροών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου από την Τουρκία. Αυτή υπήρξε, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ευέλικτη και διαφορετική κατά περίπτωση. Ενώ οι Τουρκικές Αρχές έσπευσαν να πολιτογραφήσουν τους μουσουλμάνους πρόσφυγες από τη Θράκη, εντούτοις έδειξαν επιφυλακτικοί προς τους Εβραίους από την Ελλάδα, φοβούμενοι ότι, λόγω της ανυπαρξίας τότε εβραϊκού κράτους, δε θα μπορούσαν ποτέ να διαπραγματευτούν τον επαναπατρισμό τους. Στο τέλος του κεφαλαίου, όπως και στα προηγούμενα, υπάρχει μια σύντομη παράθεση των συμπερασμάτων του εν είδει σύνοψης, πράγμα που διευκολύνει την επανάληψη και την καλύτερη κατανόηση.
Είναι βέβαιο ότι το βιβλίο που σας προτείνουμε σήμερα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ειδικού ενδιαφέροντος και να προταθεί κυρίως για ιστορικούς ή επιστήμονες πολιτικής και διεθνών σχέσεων. Το γεγονός, όμως, ότι τα κείμενα διέπονται από λιτό και επιστημονικό λόγο, τα καθιστά κατάλληλα για να διαβαστούν και από μη ειδικευμένους αναγνώστες, που επιθυμούν να εντρυφήσουν στα, ομολογουμένως δύσκολα, θέματα που πραγματεύονται.
