Της Ιωάννας Μπάκουλη,
Πολλές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας παρέμεναν αλύτρωτες, δέσμιες ακόμη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μία από αυτές ήταν και η περιοχή της Μακεδονίας. Τη στιγμή που επαναστάσεις ξεσπούσαν υπέρ της Ένωσης με το Ελληνικό Βασίλειο, οι Μακεδόνες, επειδή φοβόντουσαν την έλλειψη υποσχέσεων από τη ρωσική πλευρά, σχετικά με τη διατήρηση της Ελληνικότητας της περιοχής, αποφασίζουν και αυτοί ξεσηκωμό, προκειμένου να αποφύγουν την προσάρτηση στη Βουλγαρία. Οι ελληνορωσικές συνεννοήσεις του 1877 δεν ήταν καθόλου ενθαρρυντικές: οι Ρώσοι, παρά την καλλιέργεια της εικόνας του «απελευθερωτή» των ομόδοξων υπόδουλων Βαλκανικών λαών και του πρωτεργάτη του κινήματος του Πανσλαβισμού, και παρά τους ρωσοτουρκικούς πολέμους, δε φαίνονταν διατεθειμένοι να βοηθήσουν τους Μακεδόνες Έλληνες να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους.
Η κατάσταση ήταν απελπιστική για τους ντόπιους ελληνικούς και μουσουλμανικούς πληθυσμούς: η επαχθής φορολογία, η εχθρότητα των Μουσουλμάνων προς τους Χριστιανούς εξαιτίας των αποτυχιών του τουρκικού στρατού στη Βαλκανική, καθώς και οι ληστρικές επιδρομές Τουλκαλβανών έκαναν τις συνθήκες ζωής -ειδικά στην ύπαιθρο- ακόμη πιο δύσκολες. Τόσο οι Θεσσαλιώτες όσο και οι Μακεδόνες ήταν λογικό να ξεκινήσουν στάση και να καλωσορίζουν οποιαδήποτε πλευρά εξέφραζε έμπρακτα την υποστήριξή της στον Αγώνα. Δημιουργήθηκαν οι λεγόμενες «ληστανταρτικές» ομάδες στα βουνά της Δυτικής Μακεδονίας και τον Όλυμπο, στην Πιερία και το Βέρμιο, οι οποίες, σύμφωνα με τους Έλληνες προξένους στην Τουρκία, είχαν διπλή λειτουργία: αφενός λυμαίνονταν την ύπαιθρο ως ληστές και αφετέρου σε καιρό πολέμου και επαναστάσεων, αναλάμβαναν την προστασία των Χριστιανών από το τουρκικό ασκέρι.
Ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνος Βατικιώτης, είχε προχωρήσει σε αποστολή σωρείας αναφορών προς την Κεντρική Επιτροπή της «Εθνικής Αμύνης» και «Αδελφότητος» για την κατάσταση που επικρατούσε στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας. Οι Υπουργοί υπεύθυνοι του στρατηγικού σχεδιασμού των επαναστάσεων, Χαρίλαος Τρικούπης και Θρασύβουλος Ζαΐμης, φρόντισαν, ώστε η εξέγερση να σημειωθεί όσο γίνεται πιο βόρεια. Οι προετοιμασίες, σε συνεργασία με τον Βατικιώτη, ήταν πυρετώδεις: φορτία όπλων απεστάλησαν στη Θεσσαλία, την Ανατολική Χαλκιδική, την Κατερίνη και τον ίδιο τον Βατικιώτη, κατά το δεύτερο εξάμηνο του 1877. Το αρχικό σχέδιο περιλάμβανε την απόβαση εθελοντικών μαχητικών σωμάτων στον Όλυμπο, την Πιερία, το Λιτόχωρο, τη Χαλκιδική και την Ανατολική Μακεδονία, ώστε να καταλάβουν τις τριγύρω περιοχές (π.χ. Σέρρες, Ροδόπη, Κοζάνη, Καστοριά, Φλώρινα, Μοναστήρι), να ξεσηκώσουν τους ντόπιους κατοίκους και να μοιράσουν οπλισμό. Η Κεντρική Κυβέρνηση, ωστόσο, παρέμενε αναποφάσιστη αναφορικά με την εφαρμογή ή μη του σχεδίου, τη στιγμή, μάλιστα, που ρωσικά στρατεύματα προέλαυναν στη Βαλκανική.
Σ’ αυτό το σημείο, έρχεται στο προσκήνιο το ανεξάρτητο σώμα 800 ανδρών του Λεωνίδα Βούλγαρη. Έχοντας λάβει τόσο την υλική υποστήριξη των Ρώσων όσο και της Ελληνικής Κυβέρνησης, αποβιβάζεται μαζί με 200 άνδρες στο Νότιο Πήλιο, με κατεύθυνση τον Όλυμπο, στα τέλη Δεκεμβρίου. Στις αρχές Ιανουαρίου του 1878, πολλές επαναστατικές εστίες ξεσπούν, όπως αυτή της οργάνωσης «Μακεδονική Επιτροπή», με πρωτεργάτες τον Καθηγητή Ιωάννη Πανταζίδη και μέλη τους Γεώργιο Παππαζήση, Νικόλαο Χαλκιόπουλο, Λεωνίδα Πασχάλη και Στέφανο Δραγούμη. Η συνεισφορά των δύο τελευταίων υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική στον αλυτρωτικό Αγώνα, καθώς ο Πασχάλης ανέλαβε καθήκοντα πολιτικού συμβούλου και συμμετείχε στο σώμα 500 ανδρών του Κοσμά Δουμπιώτη, το μοναδικό που η Μακεδονική Επιτροπή κατάφερε, τελικά, να στείλει στις ακτές του Λιτόχωρου, στα τέλη του Φεβρουαρίου.
Παρά τις όποιες καθυστερήσεις, τελικά στο Λιτόχωρο ο Δουμπιώτης θα συστήσει Προσωρινή Κυβέρνηση της Μακεδονίας, με Πρόεδρο τον Ευάγγελο Κοροβάγκο, κηρύσσοντας και επίσημα στους πρέσβεις που βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη την επανάσταση. Η πρωτοβουλία στηρίχθηκε από τους κατοίκους των χωριών του Ολύμπου και της Πιερίας, καθώς και του Βερμίου, των οποίων η προσέλευση ήταν τόσο μεγάλη, που τα αποθέματα των όπλων και του πολεμικού εξοπλισμού δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τη ζήτηση. Το Επαναστατικό Σώμα χωρίστηκε σε τρία τμήματα. Το πρώτο, με επικεφαλής τον Δουμπιώτη, κατέφυγε προς τα στενά της Κόκκινης Πέτρας, ώστε να αποτρέψει την κάθοδο των Τούρκων από τη Μακεδονία. Το άλλο τμήμα του στρατού κατευθύνθηκε προς την Κατερίνη και τον Κόλινδρο της Πιερίας, όπου και υψώθηκε η σημαία της επανάστασης στις 21 Φεβρουαρίου. Το τρίτο και τελευταίο σώμα υπό τους Καπετάνιους Αποστολίδη και Αλεξίου κατευθύνθηκε προς τον Πλαταμώνα, οπότε και κατέλαβε το κάστρο εκεί.
Αυτή, όμως, η διάσπαση των δυνάμεων δεν ήταν προς το όφελος των επαναστατών. Το Λιτόχωρο, που χρησίμευε ως βάση ανεφοδιασμού, παρέμεινε αφύλακτο και εκτεθειμένο στις ορέξεις των τουρκικών δυνάμεων, ενώ ο Δουμπιώτης δεν κατέλαβε την Κατερίνη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι Τούρκοι να καταλάβουν το Λιτόχωρο, κόβοντας τις γραμμές ανεφοδιασμού από θαλάσσης, αφήνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο μεγάλο μέρος των αγωνιστών άοπλους. Περίπου 2.500 όπλα και πολεμοφόδια έπεσαν στα χέρια των Τούρκων, ενώ οι δυνάμεις τους ξεκίνησαν να κατευθύνονται προς τον άξονα Ολύμπου-Πιερίας. Οι Τούρκοι του Ασάφ Πασά λεηλάτησαν τα πάντα, έσφαξαν και συνέλαβαν πολλούς αγωνιστές του Μακεδονικού Αγώνα. Στα στενά της Πέτρας, ο Αποστόλης Λάζος και Παύλος Καλογήρου έστησαν ενέδρα και σκότωσαν 13 μόλις Τούρκους. Η επιχείρηση στον Όλυμπο έλαβε τέλος, μόλις ο Δουμπιώτης έμαθε πως ο εχθρός κατεβαίνει προς το Λιτόχωρο. Έσπευσε, αλλά ήταν ήδη αργά.
Οι επαναστάτες αναγκάζονται να τραπούν σε φυγή στα βουνά, κάτω από άθλιες καιρικές συνθήκες, προσπαθώντας με την οπισθοχώρηση να κερδίσουν χρόνο, μέχρι η Μακεδονική Επιτροπή να αποστείλει ενισχύσεις και πολεμοφόδια. Υποχώρησαν πίσω στο αρχηγείο του Ισχόμαχου στο Σμόκοβο, και στα τέλη Απριλίου/αρχές Μαΐου άρχισαν οι διαπραγματεύσεις για παράδοση με τους Άγγλους προξένους, πετυχαίνοντας την παράδοση και την αμνήστευσή τους, στις 19 Απριλίου. Παράλληλα, η Ρωσία και η Τουρκία υπογράφουν τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, ωστόσο οι όροι αργότερα αναθεωρήθηκαν υπέρ των ελληνικών συμφερόντων, με τη Βουλγαρία να επιστρέφει στα παλιά της σύνορα. Η Επανάσταση του Λιτόχωρου μπορεί να μην απελευθέρωσε τη Μακεδονία, όμως η λύτρωση δε θα αργήσει να έρθει με τη μορφή των Βαλκανικών Πολέμων, το 1911-1913.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (1980), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄, Αθήνα: Εκδ. Αθηνών
- Σδάνης, Νίκος Η. (2021), Η Επανάσταση στον Όλυμπο το 1878, από την ιστοσελίδα neoskosmos.com, διαθέσιμο ΕΔΩ
- Η Επανάσταση στον Όλυμπο το 1878, από την ιστοσελίδα larisanew.gr, διαθέσιμο ΕΔΩ
