16.6 C
Athens
Παρασκευή, 29 Μαρτίου, 2024
ΑρχικήΙστορίαΙστορία της Φιλοσοφίας: Μια ενδιαφέρουσα μέθεξη του Ισλάμ με τον Πλατωνισμό και...

Ιστορία της Φιλοσοφίας: Μια ενδιαφέρουσα μέθεξη του Ισλάμ με τον Πλατωνισμό και Αριστοτελισμό


Του Βασίλη Βούδη,

Η σχέση Φιλοσοφίας και Θρησκείας αποτελεί ένα διεπιστημονικό ζήτημα, εντός του οποίου έχουν αναπτυχθεί κατά καιρούς ποικίλες προσεγγίσεις. Μάλιστα, η κατηγοριοποίηση των θέσεων πάνω σε αυτό το ιδιαίτερο επιστημονικό πεδίο δεν αποτελεί εύκολη υπόθεση. Παρόλα αυτά, θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε αναλυτικά τις παραπάνω προσεγγίσεις, προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα την ιδιαιτερότητα της Ισλαμικής Φιλοσοφίας.

Από την εποχή του Πλάτωνα έως και τα μέσα του 20ου αιώνα η Φιλοσοφία της Θρησκείας διαιρείται σε πέντε τύπους.

Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών. Νωπογραφία από την Αίθουσα της Υπογραφής, Βατικανό. 1509-1510. Πηγή εικόνας: museivaticani.va

Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, οι γεννήτορες του διεπιστημονικού αυτού κλάδου, υποστήριζαν πως η Φιλοσοφία και η Θρησκεία θεωρούνται δύο ταυτόσημες έννοιες. Για να κατανοηθεί, βέβαια, αυτό το καινοτόμο φιλοσοφικό σύστημα, απαιτείται η παράθεση ενός κεντρικού άξονα πάνω στον οποίο βασίζονταν. Η υπόσταση του «Θείου», που ανάγεται σε ένα υπερβατικό επίπεδο, δεν αντιδιαστέλλεται με τα μεθοδολογικά εργαλεία της Φιλοσοφίας, δηλαδή τη Λογική. Υποστήριζαν, δηλαδή, πως η Λογική αποτελεί το μέσο για να προσεγγίσουμε την υπερβατική σφαίρα, εντός της οποίας κινείται η θεότητα. Αντιθέτως, οι μονοθεϊστικές θρησκείες υποστηρίζουν πως αυτή η σφαίρα δεν προσεγγίζεται ολοκληρωτικά μέσω μιας θετικιστικής οπτικής, όσο μέσω της πίστης και των θυμικών στοιχείων που την περιβάλλουν. Πνευματικοί κληρονόμοι των δύο μεγάλων διδασκάλων θεωρούνται, μεταξύ των Νεοπλατωνικών, του Spinoza και του Hegel, και οι Ισλαμιστές Φιλόσοφοι.

Ο Χριστιανισμός, ο Ιουδαϊσμός και ο Ισλαμισμός, εξαιρέσει του ρεύματος των Ισλαμιστών Φιλοσόφων και κάποιων άλλων ρευμάτων που εντοπίζονται στον Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό, προτίμησαν να ακολουθήσουν μια διαφορετική προσέγγιση, η οποία υποστήριζε πως η Φιλοσοφία είναι η «θεραπαινίδα της Θρησκείας». Θεωρούσαν, δηλαδή, πως οι φιλόσοφοι ήταν σε θέση να προσεγγίσουν και να υπερασπιστούν ως έναν βαθμό τον υπερβατικό χαρακτήρα του Θεού. Από εκεί και πέρα διατείνονταν πως η καθολική σύλληψη του Θείου επιτυγχάνεται μέσω και της πίστης, επιτρέποντάς μας να γνωρίζουμε τις ιδιότητες του Θεού, τις ονομασίες του και άλλα δογματικά ζητήματα.

Στη συνέχεια, ο Immanuel Kant, ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος, προέβη σε μια εξαιρετική καινοτομία που επηρέασε σημαντικά τη φιλοσοφική σκέψη έως και σήμερα. Επιχειρηματολογούσε υπέρ της αδυναμίας της Φιλοσοφίας να εμπλακεί στο πεδίο της Θρησκείας, καθώς τα μεθοδολογικά εργαλεία της πρώτης στερούσαν τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε τη δεύτερη. Επομένως, μη δυνάμενος να προσεγγίσει το θρησκευτικό πεδίο, τήρησε μια αγνωστικιστική θέση. Παρόλα αυτά, υποστήριξε πως η αδυναμία των φιλοσόφων να προσεγγίσουν τη Θρησκεία με τα θεωρητικά μεθοδολογικά εργαλεία της Φιλοσοφίας μπορούσε να αντικατασταθεί με πρακτικότερα μέσα, δηλαδή μέσω της ηθικής αξιολόγησης των πράξεών μας στον πρακτικό βίο. Ειδικότερα, τόνιζε πως στην καθημερινή ζωή καλούμαστε να ζήσουμε με κάποιες ηθικές αρχές, οι οποίες είναι αυτονόητες βάσει της λογικής (π.χ. ηθικά επιλήψιμη θεωρείται η κακοποίηση). Αυτές οι λογικές ηθικές αρχές, οι οποίες έχουν δεοντολογικό χαρακτήρα, εκλαμβάνονται ως απόρροια κάποιου ανώτερου νομοθέτη που μας έχει δώσει τη δυνατότητα να αξιολογούμε τις πράξεις μας. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν αυτός ο νομοθέτης είναι κάποια θεότητα, είμαστε, όμως, ικανοί να συμπεράνουμε πως αυτή η εξωπραγματική νομοθεσία δε δύναται να αντικρούει στις ηθικές επιταγές ενός Θεού. Δε γίνεται να διανοηθεί η ύπαρξη άλογων ανήθικων αρχών στον πρακτικό βίο, που θα απορρέουν από τις εντολές ενός Θεού, μόνο και μόνο επειδή είναι ένας υπερβατικός Θεός, που δεν προσεγγίζεται με τη λογική. Εν κατακλείδι, αυτός ο υπερβατικός νομοθέτης και το Θείο κατά κάποιο τρόπο ταυτίζονται.

Η εμφάνιση, όμως, της Αναλυτικής Φιλοσοφίας τον 20ο αιώνα προσέδωσε στη Φιλοσοφία της Θρησκείας αμιγώς θετικιστικό χαρακτήρα. Η φιλοσοφική αυτή προσέγγιση βασίζεται αποκλειστικά σε δύο βασικές αρχές. Αρχικά, υποστηριζόταν πως οποιαδήποτε αναζήτηση που υπερβαίνει τον πραγματικό κόσμο, υποβαθμίζει τον σκοπό της Φιλοσοφίας, της οποίας η αναζήτηση πρέπει να περιορίζεται στην πραγματικότητα. Τέλος, θεωρούσαν πως η λειτουργία της γλώσσας διέπεται από μια μαθηματική λογική (όπως οι παραγωγικοί συλλογισμοί, επαγωγικοί κτλ.) η οποία, σε συνδυασμό με τον έλλογο χαρακτήρα του κόσμου, με τον οποίο ασχολούνται οι φιλόσοφοι, μπορεί να παράγει αληθείς προτάσεις. Άρα, η φιλοσοφία που αναλύει τον πραγματικό κόσμο σε συνδυασμό με τη γλώσσα, την οποία χρησιμοποιεί η πρώτη για να εξάγει συμπεράσματα, θεωρείται ο καλύτερος συνδυασμός για να αποφύγουμε τη θρησκευτική πλάνη.

Άγαλμα του Αβερρόη στην Κόρδοβα της Ισπανίας, τη γενέτειρα πόλη του φιλοσόφου. Πηγή εικόνας: en.wikipedia.org

Τέλος, οι μεταμοντέρνοι φιλόσοφοι, όπως ο Martin Heidegger και Jacques Derrida, δημιούργησαν ένα ιδιαίτερο κράμα. Αναφέρουν πως η φιλοσοφία εδώ και 2.500 χρόνια ταλανίζεται από τη «μάστιγα» της θεμελιοκρατίας. Ειδικότερα, υποστηρίζουν πως ο άνθρωπος επιθυμεί να ξεπεράσει τα όρια της πραγματικότητας, να σταθεί έξω από αυτήν, διαθέτοντας μια πανοραμική εικόνα, ώστε να συλλάβει τα έσχατα θεμέλια της πραγματικότητας, ταυτίζοντάς τα πολλές φορές με το Θείο. Οι Heidegger και Derrida θεωρούν πως αυτό είναι αδύνατο, προτείνουν, όμως, πως η θεότητα δεν πρέπει απαραίτητα να αποτελεί την έσχατη αρχή. Επομένως, απορρίπτουν τον αθεϊσμό, που βασίζεται και αυτός στη θεμελιοκρατία, αλλά και την προσέγγιση των μονοθεϊστικών θρησκειών.

Προφανώς, δημιουργείται το ερώτημα αν η αναφορά των παραπάνω τάσεων κρινόταν επιτακτική για την κατανόηση της Ισλαμικής Φιλοσοφίας, η οποία κατέχει μια ιδιαίτερα σημαντική θέση στον δυτικό τρόπο σκέψης. Η απάντηση είναι πως η διασαφήνιση των ανωτέρων θέσεων όχι μόνο θεωρείται αναγκαία, αλλά και υποχρεωτική, καθώς η αναλυτική αυτή παρουσίαση μάς παρέχει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τα λεπτά όρια, εντός των οποίων κινήθηκαν οι παραπάνω θέσεις και η ιδιαίτερα η Ισλαμική Φιλοσοφία, που είναι και το ζητούμενο.

Αρχικά, πέρα από τους “mutakallimun”, τους γνήσιους απολογητές που αξιοποιούσαν φιλοσοφικά μέσα για να υπερασπιστούν τις αλήθειες του Κορανίου, αναδύθηκαν και κάποιοι φιλόσοφοι, οι οποίοι ταύτισαν πλήρως τη Φιλοσοφία και τη Θρησκεία.

Μία σημαντική προσωπικότητα θεωρείται ο φιλόσοφος, αλχημιστής και ιατρός Al Razi, ο οποίος υποστηρίζει πως «η φιλοσοφία είναι η μίμηση του παντοδύναμου Θεού στο μέτρο του ανθρωπίνου δυνατού», προτείνοντας ξεκάθαρα μια λογοκρατική θεώρηση της θρησκείας, εντός της οποίας αυτοί οι δύο κλάδοι θεωρούνται ταυτόσημες έννοιες.

Σε παρόμοια θέση βρίσκεται και ο Al Farabi, που προσπαθεί να συνδυάσει την Ισλαμική Θρησκεία με την Αριστοτελική Φιλοσοφία. Υποστηρίζει, δηλαδή, πως οι θρησκευτικές έννοιες αποτελούν σύμβολα/απεικάσματα των αληθινών αρχών της Φιλοσοφίας, που ταυτίζεται με τη Θρησκεία, προκειμένου να κατανοήσουν οι άνθρωποι τις αρχές αυτές με πιο βατό τρόπο. Αντιθέτως, οι φιλόσοφοι δε χρειάζονται τα σύμβολα αυτά, καθώς είναι σε θέση να κατανοήσουν πως αυτά τα απεικάσματα αποτελούν έναν παραλληλισμό της Φιλοσοφίας. Μάλιστα, οι ρίζες αυτής της θεωρίας έγκεινται στο έργο του Βοιωτού φιλοσόφου Πλουτάρχου «Περί Ίσιδος και Οσίριδος».

Σαφώς, ο Αβικέννας (Ibn Sina) και ο Αβερρόης (Ibn Rushd) δε θα μπορούσαν να παραλειφθούν σε καμία περίπτωση.

Ο Αβικέννας (Ibn Sina). Πηγή εικόνας: commons.wikimedia.org

Ο Αβικέννας υποστήριζε τον εναρμονισμό των αρχών του Ισλάμ με τη Φιλοσοφία. Εκ πρώτης όψεως παρατηρούμε μια αρμονία. Όμως, σε περίπτωση που διατυπωνόταν κάποια διαφωνία μεταξύ των δύο, τότε τη διαφωνία θα την έλυνε η Φιλοσοφία. Θα λέγαμε, λοιπόν, πως η προσέγγιση του Αβερρόη παρεκκλίνει ως προς αυτού του είδους την αρμονία, καθώς υπάρχει το ενδεχόμενο να αναδυθεί κάποια διχογνωμία.

Τέλος, ο Αβερρόης ήταν εκείνος ο οποίος σφράγισε ανεξίτηλα τον ενδιαφέροντα αυτό κλάδο με τη θέση του. Ας μη ξεχνάμε πως ο διανοητής αυτός επηρέασε σημαντικά τον Άγιο Αλβέρτο τον Μέγα, ο οποίος επηρέασε σημαντικά με τη σειρά του τον Άγιο Θωμά Ακινάτη. Όσον αφορά τη φιλοσοφία του, θα λέγαμε πως βασίζονταν στις αρχές του Al Farabi, απλώς ήταν πιο αναλυτικός.


ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
  • Τσαρλγουορθ, Μ. (2014), Φιλοσοφία και Θρησκεία. Τυπολογία των σχέσεων τους από την αρχαιότητα έως σήμερα, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

 

TA ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΑΡΘΡΑ

Βασίλης Βούδης
Βασίλης Βούδης
Σπουδάζει στο Τμήμα Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), όντας τριτοετής Φοιτητής. Τα ενδιαφέροντα του επικεντρώνονται γύρω από τις Κλασσικές Σπουδές, τις Μεσαιωνικές και Νεοελληνικές Σπουδές, ενώ η Φιλοσοφία αποτελεί πεδίο, στο οποίο εντρυφεί καθημερινώς. Θεωρεί πως η Φιλοσοφία παρέχει τη δυνατότητα να αναθεωρήσουμε λανθασμένες πεποιθήσεις, τις οποίες, όμως, ο κόσμος θεωρεί δεδομένες.