Της Ζαφειρίας Πολυχρονιάδου,
«Εγώ δεν γεννήθηκα για να μισώ, αλλά για να αγαπώ». Ενθυμούμενη αυτή τη βαρύγδουπη φράση που σηματοδοτεί και σκιαγραφεί την προσωπικότητα της Αντιγόνης από την τραγωδία του Σοφοκλή, αποφάσισα στο παρόν άρθρο να ανατρέξω στην ομώνυμη ταινία της δεκαετίας του 1960. Η ταινία «Αντιγόνη» κυκλοφόρησε το 1961 -60 ολόκληρα χρόνια πριν!- και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα κατάφερε να πρωταγωνιστήσει στην κινηματογραφική σκηνή τόσο της Ελλάδας όσο και του εξωτερικού.
Συγκεκριμένα, την ίδια χρονιά κατόρθωσε να αποσπάσει πέντε βραβεία (3 βραβεία γυναικείου ρόλου, 1 βραβείο ανδρικού ρόλου, 1 βραβείο σκηνοθεσίας, 1 βραβείο μουσικής) στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Φεστιβάλ του Σαν Φρανσίσκο και στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Λονδίνου, καθώς επίσης κέρδισε και δύο υποψηφιότητες, μία για το Χρυσό Άρκτο στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Βερολίνου και μία για βραβείο Samuel Goldwyn καλύτερης ταινίας στις Χρυσές Σφαίρες. Ακόμη, μετά την προβολή της και στην Αμερική αναδείχθηκε ως μία από τις δέκα καλύτερες ταινίες της χρονιάς από την Ένωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου Αμερικής.
Την παραγωγή, την σκηνοθεσία αλλά και το σενάριο ανέλαβε ο πολυβραβευμένος και πολυτάλαντος Γιώργος Τζαβέλλας, ενώ την μουσική σύνθεση της ταινίας ο διεθνούς φήμης συνθέτης Αργύρης Κουνάδης. Οι ηθοποιοί που απάρτιζαν το καστ της ταινίας και ενσάρκωσαν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους υπήρξαν συγκλονιστικοί καθώς και οι ερμηνείες τους καθηλωτικές. Η διανομή έγινε ως εξής: Την Αντιγόνη ερμήνευσε η Ειρήνη Παπά, την Ισμήνη η Μάρω Κοντού, τον Κρέοντα ο Μάνος Κατράκης, τον Αίμονα ο Νίκος Καζής, την Ευριδίκη η Ίλυα Λιβυκού, τον μάντη Τειρεσία ο Καρούσος Τζαβάλας, οι ηθοποιοί Βύρωνας Πάλλης και Γιάννης Αργύρης υποδύονταν τους δύο στρατιώτες της Θήβας, και τέλος ο Θόδωρος Μορίδης τον «κορυφαίο» του Χορού. Και μόνο τα ονόματα των ανθρώπων που πλαισίωσαν την κινηματογραφική παραγωγή της Αντιγόνης μαρτυρούν το αξιοθαύμαστο αυτής της καλλιτεχνικής παραγωγής.
Η πλοκή της ταινίας ξεκινά με τον στρατιωτικό Κρέοντα να έχει αναλάβει την εξουσία της Θήβας, όντας μοναδικός αδερφός της εκλιπούσης βασίλισσας, και η πρώτη του ενέργεια, ως ηγεμόνας, είναι να θεσπίσει νόμο να ταφεί μόνο ένας από τους δύο νεκρούς γιούς του Οιδίποδα (του τέως βασιλιά της Θήβας), ο Ετεοκλής, καθώς αυτός υπερασπίστηκε την πατρίδα του τη Θήβα, ενώ ο άλλος γιός, ο Πολυνείκης να μείνει άταφος, καθώς πέθανε πολεμώντας την πατρίδα του. Επισημαίνει μάλιστα πως όποιος άντρας τολμήσει να παρακούσει την εντολή του θα πεθάνει διά λιθοβολισμού. Από αυτό το σημείο και έπειτα συστήνονται οι αδερφές Αντιγόνη και Ισμήνη, οι οποίες είναι συντετριμμένες από τον νόμο του θείου τους του Κρέοντα, μόνο όμως η Αντιγόνη μοιάζει αποφασισμένη να πράξει το σωστό και το δίκαιο και να αποδώσει τις πρέπουσες νεκρικές τιμές στον αδερφό της Πολυνείκη, αλλά και να αντιμετωπίσει με σθένος τις συνέπειες των πράξεων της. Μόλις βρεθεί το ενταφιασμένο σώμα του νεκρού Πολυνείκη και πριν αποκαλυφθεί ο «ένοχος» ο Κρέοντας θα βρεθεί σε μία κατάσταση παράνοιας που θα μνημονεύει γνωμικά και θα εκτοξεύει απειλές στους πάντες προκειμένου να ανακαλύψει το πρόσωπο που παράκουσε τις εντολές του.
Στη συνέχεια, θα ακολουθήσει η σύγκρουση της Αντιγόνης και του Κρέοντα, η οποία και θα αποβεί μοιραία, αφού διαταγή του βασιλιά θα είναι να κλείσουν την Αντιγόνη σε μία σπηλιά και να πεθάνει στο σκοτάδι από ασιτία. Κατά τη διάρκεια της ταινίας γνωρίζουμε τον Χορό, ο οποίος αποτελεί μία ομάδα ανδρών που εκπροσωπούν την κοινή γνώμη και πασχίζουν να συμβουλεύσουν, αλλά και να συνετίσουν τον βασιλιά Κρέοντα, τους δύο στρατιωτικούς που ενημερώνουν τον Κρέοντα για το ποιος διέπραξε την ταφή, καθώς επίσης και τον Αίμονα, αρραβωνιαστικό της Αντιγόνης, ο οποίος επιδιώκει να κάμψει την οργή του πατέρα του Κρέοντα και να αναθεωρήσει την ποινή της Αντιγόνης. Ο Καρούσος Τζαβάλας, ως μάντης Τειρεσίας, με βροντερή φωνή μας προμηνύει για τα δεινά που επρόκειτο να πλήξουν τη Θήβα εξαιτίας της αλαζονείας του Κρέοντα και της άρνησής του να γίνει πιο διαλλακτικός σχετικά με τη σκληρότητα των λόγων και των πράξεών του.
Η Ειρήνη Παπά μας προσέφερε μία Αντιγόνη αποφασιστική, δυναμική, ηθική, επαναστατική, η οποία δεν διστάζει να αμφισβητήσει τις αποφάσεις της κοσμικής αρχής της Θήβας, όταν αυτές παραβαίνουν τους αιώνιους και απαρασάλευτους νόμους των Θεών. Παρουσιάζεται στιβαρή και ακλόνητη απέναντι στον Κρέοντα χωρίς κανένα ίχνος συστολής, ενώ επίσης προκαλεί ρίγη και συμπόνοια τη στιγμή που βρίσκεται αντιμέτωπη με την ποινή της και συνειδητοποιεί το τέλος της.
Από την άλλη, η Μάρω Κοντού μας παρουσίασε την Ισμήνη ως μία γυναίκα άτολμη, συμβιβασμένη και υποταγμένη, αφού παρόλο που συμφωνεί με την Αντιγόνη διστάζει να επαναστατήσει εναντίον του Κρέοντα. Ταυτιζόμενη απόλυτα με τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας της εποχής, αρνείται να συνδράμει στην προσπάθεια της Αντιγόνης να τιμήσει τον νεκρό αδερφό της φοβούμενη τα δεινά που θα ακολουθήσουν. Αγαπά την αδερφή της και πασχίζει μαζί με το Χορό να μαλακώσει τον χαρακτήρα του Κρέοντα, ώστε να μην τιμωρηθεί με θάνατο η Αντιγόνη.
Ο Μάνος Κατράκης ως Κρέοντας, υπήρξε επιβλητικός, ευθυτενής, ισχυρογνώμων και αλαζόνας. Βασιλιάς με υπερεξουσίες και με στρατιωτική πειθαρχία ενστερνίζεται απόλυτα το ρητό «αποφασίζομεν και διατάσσομεν», δεν επιδέχεται κριτική από κανέναν ούτε και από τον ίδιο του το γιο. Η αποκάλυψη της Αντιγόνης, και λόγω φύλου και λόγω της συγγένειάς τους, τον εξοργίζει και τον ωθεί στον κατήφορο του, αφού οι αποφάσεις και οι πράξει του θα καθοδηγούνται μονάχα από τον θυμό και τον εγωισμό του, εν αντιθέσει με τον Νίκο Καζή, ο οποίος υποδυόμενος τον Αίμονα ήταν γοητευτικός, διαλεκτικός, ήρεμος, λογικός, συνετός και πάνω από όλα ερωτευμένος με την Αντιγόνη. Μόλις πληροφορείται για τη καταδίκη της Αντιγόνης επισκέπτεται τον πατέρα του ελπίζοντας να τον κατευνάσει και να σώσει την αγαπημένη του.
Τα θέματα που θίγει η ταινία και κατ’ επέκταση η τραγωδία ποικίλουν και παρά τη μεγάλη χρονική απόσταση από το σήμερα παραμένουν επίκαιρα. Αρχικά, γίνεται λόγος για την ύπαρξη ορισμένων ηθικών και άγραφων «νόμων», οι οποίοι ξεπερνούν κατά πολύ σε αξία και σπουδαιότητα αυτούς που θεσπίζουν οι άνθρωποι και εμπίπτουν με την ανθρωπιά, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την εντιμότητα, για αυτό και η Αντιγόνη, όταν την ρώτησε ο Κρέοντας γιατί παρέβη τον νόμο του, απάντησε: «Δεν ήταν ο μέγας Ζεύς που έδωσε τέτοια εντολή, ούτε η Δίκη που ζει με τους θεούς του Κάτω Κόσμου όρισε τέτοιους νόμους. Ούτε και πως φαντάστηκα πως τόσο κύρος είχαν τα δικά σου διατάγματα, ώστε θνητός εσύ να υπερβείς τους αιώνιους και άγραφους νόμους των θεών».
Ακόμη, η ίδια η Αντιγόνη αποτελεί σύμβολο τόσο επαναστατικό όσο και αγάπης. Η στάση της να παραμείνει πιστή στα ιδανικά της και να μην τα προδώσει όποιες και αν είναι οι συνέπειες σίγουρα εμπνέει και συνιστά πρότυπο προς μίμηση, παράλληλα όμως η φράση της που ανέφερα στην αρχή του άρθρου, «Εγώ δεν γεννήθηκα για να μισώ, αλλά για να αγαπώ», μαρτυρεί επίσης πως οι πράξεις της δεν υποκινούνται ούτε από δόλο ούτε από κάποιο υποσκάπτων συναίσθημα, αλλά μονάχα από την αγάπη της για τον νεκρό αδερφό της, ώστε να αναπαυθεί εν ειρήνη η ψυχή του στον Κάτω Κόσμο.
Ο Κρέοντας, από την άλλη, συμβολίζει ένα άτομο που ενεργεί με μίσος, θυμό και εγωισμό αγνοώντας τις συμβουλές και τις παραινέσεις των πιο κοντινών του ατόμων, εθελοτυφλώντας και για αυτό έχει διατυπωθεί από πολλούς πως συνιστά αυτός το τραγικό πρόσωπο της τραγωδίας και όχι η Αντιγόνη. Τέλος, η αναφορά στην παντοδυναμία του έρωτα είναι πασιφανής, αφού ο Χορός απαγγέλει τον περίφημο και πασίγνωστο Ύμνο του έρωτα, ο οποίος αναφέρεται ειδικά στον έρωτα της Αντιγόνης και του Αίμονα. Πρόκειται, επομένως, για ζητήματα διαχρονικά που μπορούν και «επικαιροποιούνται» στην εκάστοτε εποχή και έχουν πολλά να διδάξουν στον σύγχρονο άνθρωπο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αντιγόνη (1961), YouTube, διαθέσιμο εδώ.
- Τι μπορεί να μας διδάξει… η Αντιγόνη του Σοφοκλή, η αρχαία τραγωδία, opolitis.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή που έγινε ταινία, mentality10.com, διαθέσιμο εδώ.
