Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Οι εμφύλιοι πόλεμοι και οι διαμάχες μεταξύ των οπλαρχηγών δεν ήταν ένα ενδημικό φαινόμενο, που συναντούσε κανείς μόνο στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η διχόνοια είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των Ελλήνων και η Κρήτη δε θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα αυτό. Οι καπεταναίοι του νησιού αδυνατούσαν να συντονίσουν τις ενέργειές τους, καθώς δεν υπήρχε συναίνεση ως προς το ποιος θα αναλάμβανε την εξουσία. Μετά την πτώση του Μεσολογγίου, η επανάσταση στην Κρήτη κινδύνευε να σβήσει. Γι’ αυτό το λόγο, οι Κρήτες αντιπρόσωποι, με μπροστάρη τον Εμμανουήλ Αντωνιάδη, ζητούν να τους σταλεί στρατιωτικός αρχηγός, ο οποίος θα λειτουργούσε ενωτικά και όχι διχαστικά.
Ο αρχιστράτηγος των ελληνικών δυνάμεων ξηράς, Sir Richard Church, αποφασίζει με διάταγμά του, στις 26 Ιουνίου 1827, να διορίσει στη θέση αυτή του αρχηγού του ιππικού Ελλάδος τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη, με καταγωγή από το Δελβινάκι της Ηπείρου, για να ηγηθεί του αγώνα της Μεγαλονήσου εναντίον του Τούρκου κατακτητή. Μερικούς μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 1828, οι Χατζημιχάλης και Αντωνιάδης θα καταπλεύσουν με το βρίκι «Λεωνίδας», φτάνοντας στις 5 Ιανουαρίου στη Γραμβούσα Χανίων, αποβιβαζόμενοι μαζί 100 ιππείς και σώμα πεζικού από την Πελοπόννησο. Λίγο πρωτύτερα, συναντήθηκαν τυχαία με το αγγλικό πολεμικό δίκροτο “Warspite 74”, που μετέφερε τον Κυβερνήτη της Ελλάδος, Ιωάννη Καποδίστρια. Οι δύο άνδρες με ενθουσιασμό εξέθεσαν τα πολεμικά τους σχέδια στον Καποδίστρια, ο τελευταίος, όμως, δεν έδειξε την ίδια επαναστατική ζέση με εκείνους, αλλά παρέμεινε απαθής, σαν να μην ενδιαφερόταν για τα λεγόμενά τους.
Αποκαρδιωμένοι, αλλά όχι πτοημένοι, όπως αναφέραμε, θα φτάσουν στη Γραμβούσα, αλλά εκεί θα βρεθούν αντιμέτωποι με την πρώτη αντικειμενική δυσκολία: οι Γραμβουσιανοί επιθυμούσαν να γίνει αυτό το ορμητήριο των επιχειρήσεων, αλλά, από την άλλη, οι Λασιθιώτες υποστήριζαν πως το Λασίθι θα ήταν μια πολύ καλύτερα οχυρωμένη περιοχή. Ο Χατζημιχάλης, τέλος, υποστήριζε την άποψη ότι μόνο τα Σφακιά ενδεικνύονταν για τον σκοπό τους, θέλοντας να απομακρυνθεί από τις άλλες περιοχές, που ταυτίζονταν με πειρατικά λημέρια. Ο γενικός διοικητής της νήσου, που διορίστηκε από τον Μεχμέτ Αλή, ο τουρκαλβανός (Αρβανίτης) Μουσταφά Πασάς, θορυβήθηκε από αυτήν την εξέλιξη των πραγμάτων, ενημερώνοντας τους Κρήτες να αποφύγουν να συμμαχήσουν με «ληστές και ταραχοποιούς».
Η γνώμη του Χατζημιχαήλ, τελικά, επικρατεί και σπεύδει στα Σφακιά, με τη σύμφωνη γνώμη του Ιωάννη Χάλη και των Γραμβουσαίων μαχητών στις αρχές Μαρτίου, ωστόσο σύντομα βρίσκουν τους εαυτούς τους εγκλωβισμένους μέσα στο φρούριο και περικυκλωμένους από τις στρατιές του Μουσταφά Πασά. Τα στρατιωτικά σώματα του τελευταίου κατέλαβαν τις θέσεις Κουσελιανά και Ζουρίδι και ο ίδιος εκστράτευσε προς τις Βρύσες του Αποκόρωνα. Οι Έλληνες βρέθηκαν σχεδόν αμέσως σε δεινή θέση, καθώς τα πυρομαχικά τους ήταν λίγα και οι προμήθειές τους εξαντλούνταν με τον καιρό. Οι χωρικοί προσπάθησαν να προμηθεύσουν τους 900 άνδρες και 80 ιππείς με τα απαραίτητα, αλλά αυτό αποτελούσε μόνο μια προσωρινή λύση. Η υποστήριξη που ζητήθηκε από το Κρητικό Συμβούλιο δεν έφτασε ποτέ, αναγκάζοντάς τους να συγκροτήσουν δικό τους συντονιστικό σώμα, τη «Διευθυντική Επιτροπή των Σφακίων». Εκτός αυτού, οι υπόλοιποι οπλαρχηγοί δεν ήταν ιδιαίτερα σίγουροι για την επιλογή του Χατζημιχάλη ως αρχηγού, κάτι που ο Μουσταφά Πασάς εκμεταλλεύθηκε, στέλνοντάς τους μια σειρά από επιστολές, κάνοντάς τους σύσταση να μείνουν ήσυχοι και να μη ξεσηκωθούν. Επιπροσθέτως, ενημέρωσε τον Χατζημιχάλη -έπειτα από μια σειρά μικροσυμπλοκών στην περιοχή- ότι του δίνει προθεσμία 10 ημερών για να εγκαταλείψει το νησί, ειδάλλως δεν υπήρχε έλεος για αυτόν και τους άνδρες του. Η απάντηση του Χατζημιχάλη ήταν αποστομωτική: «Μουσταφά! Ήλθα εις την Κρήτην να πολεμήσω Τούρκους με τα παλληκάρια μου και όπου θέλει ο Θεός ας δώση την νίκη».
Θέλοντας να αποφύγει τα χειρότερα, ο Χατζημιχάλης αποφασίζει να οχυρωθεί, τελικά, στο ερειπωμένο βενετικό κάστρο, εξ ου και «Φραγκοκάστελλο», μεταξύ Σφακίων και Αγίου Βασιλείου, κοντά στη Λάμπη, στις ακτές του Λιβυκού πελάγους. Άλλη μια διχογνωμία, όμως, προκύπτει: οι Σφακιανοί, λαμβάνοντας υπόψιν τις υπέρτερες δυνάμεις του Μουσταφά και την αδυναμία τους να ιππεύσουν, πόσο μάλλον να πολεμήσουν σε ανοιχτή πεδιάδα, κατασκευάζουν πρόχειρα λιθόκτιστους προμαχώνες σε στρατηγικές θέσεις τριγύρω από το φρούριο. Ζητούν, λοιπόν, από τον Χατζημιχάλη να αφήσει στο φρούριο μόλις 100 άνδρες με πολεμοφόδια και οι υπόλοιποι με τον ίδιο επικεφαλής να μεταβούν στα Κολοκάσια, προβαίνοντας σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις εναντίον των Τούρκων. Παρά τις εκκλήσεις των Σφακιανών ότι δεν είναι καλή αμυντική θέση το Φραγκοκάστελλο, ο Χατζημιχάλης αγνοεί τους «κιότηδες» ντόπιους, δηλώνοντας ότι: «Μια φορά γεννήθηκα και μια φορά θα πεθάνω». Ορισμένοι Γραμβουσιανοί (37) και Κρήτες (50), ωστόσο, αποφασίζουν να ενωθούν με τους Σφακιανούς.
Η μάχη του Φραγκοκάστελλου διεξήχθη στις 18 Μαΐου 1828. Ο Χατζημιχάλης και οι βορειοηπειρώτες του ορκίζονται να αποκρούσουν τους Τούρκους ή να πολεμήσουν μέχρι θανάτου. Η κατανομή των δυνάμεων είχε ως εξής: Ο Χατζημιχάλης διέθετε 530 άνδρες (κατά τον Στασινόπουλο το πεζικό αριθμούσε 666), 70 ιππείς και 4 μικρά κανόνια, χωρίζοντας τη δύναμή του σε 5 μικρότερα τάγματα, ώστε να υπερασπιστούν πέντε χαρακώματα περιμετρικά του κάστρου. Ωστόσο, δε μερίμνησαν για την κατασκευή διόδων επικοινωνίας, με αποτέλεσμα να είναι εντελώς απομονωμένα μεταξύ τους και άρα, ευάλωτα σε επιθέσεις, μιας και δεν υπήρχε η δυνατότητα αλληλοϋποστήριξης. Ενδεικτικά, τάγμα 123 ανδρών υπό τον Κυριακούλη Αργυροκαστρίτη κατέλαβε το εκκλησάκι της Παναγίας στα ανατολικά του κάστρου και αυτό της Αγίας Πελαγίας στα δυτικά.
Από την άλλη, ο Μουσταφά Πασάς είχε συγκεντρώσει, κατά τον Στασινόπουλο, 4.000 Τουρκαλβανούς, 300 ιππείς, τρία κανόνια και ένα βομβοβόλο. Κατά τον Παπαδοπετράκη, το πεζικό αριθμούσε 8.000, εκ των οποίων μάλλον οι 3.000 με 4.000 στάλθηκαν να αποκρούσουν τον αντιπερισπασμό που προκαλούσαν οι Γεώργιος Τσουδερός, Ανδρέας Μανουσέλης, Σήφης Δεληγιαννάκης κ.α. από τις θέσεις Καψόδασος και Πατσιανός. Ωστόσο, ο αντιπερισπασμός αυτός δε στάθηκε ικανός να αλλάξει το αποτέλεσμα της μάχης. Ο Μουσταφά Πασάς επιτέθηκε εναντίον των οχυρώσεων κατά κύματα, εξαντλώντας τα πολεμοφόδια, το κουράγιο και το ηθικό των αγωνιστών. Σύντομα, οι υπερασπιστές της Παναγίας και ο υπασπιστής Αρφυροκαστρίτης έπεσαν νεκροί και η θέση κατελήφθη. Μόλις δύο άτομα κατάφεραν να ξεφύγουν. Η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη στα άλλα μέτωπα: το Φραγκοκάστελλο είχε περικυκλωθεί από όλες τις πλευρές, με αποτέλεσμα οι μαχητές, που εγκατέλειπαν τα χαρακώματα για να οπισθοχωρήσουν στα τείχη του κάστρου, να πέφτουν πάνω στα τουρκικά αγήματα. Ο Χατζημιχάλης δεν είχε καλύτερη τύχη. Μετά από μια πετυχημένη αιφνιδιαστική επίθεση, καθώς υποχωρούσε προς το κάστρο, οι Τουρκαλβανοί τον αναγνώρισαν και έπεσαν πάνω του. Ολάκερο το ιππικό του αφανίστηκε, το άλογο σκοτώθηκε, το σπαθί του έσπασε, ο ίδιος τραυματίστηκε, εξακολούθησε, όμως, να πολεμά με μένος. Τελικά υπέκυψε και διαμελίστηκε από το τουρκικό ασκέρι. Το κεφάλι του μεταφέρθηκε στο Μουσταφά Πασάς, ο οποίος, όμως, δυσαρεστήθηκε, καθώς ήθελε να τον πιάσει ζωντανό, μιας και τον θεωρούσε συμπατριώτη του.
Όσοι γλίτωσαν, κατέφυγαν εντός του κάστρου, πολιορκημένοι και πλέον παγιδευμένοι. Τα νέα του θανάτου του Χατζημιχάλη επηρέασαν αρνητικά το ηθικό των αγωνιστών μέσα και έξω από τα τείχη. Κάποιοι εγκατέλειψαν τον Αγώνα και επέστρεψαν στα χωριά τους, οι περισσότεροι, όμως, αποζητούσαν εκδίκηση. Η κατάσταση στο κάστρο ήταν ασφυκτική και στάσιμη ταυτόχρονα. Από τη μία, δέχονταν ολημερίς επιθέσεις, χωρίς φαγητό, νερό ή ελπίδα ενισχύσεων. Από την άλλη, ο Στρατής Δεληγιαννάκης, μαζί με 60 συντρόφους, είχε γίνει ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων, μην αφήνοντάς τους να πλησιάσουν την πύλη και προκαλώντας αναρίθμητες απώλειες.
Από το αδιέξοδο θα βγάλει τους πολιορκημένους ο παμπόνηρος Σφακιανός Σ. Διλινδάς, ο οποίος διέφυγε από το κάστρο και σκαρφίστηκε το εξής τέχνασμα: σε σημείο που μπορούσαν να τον ακούσουν οι πολιορκητές, φώναξε από το πλοίο του ότι καταφθάνουν ενισχύσεις. Ο Μουσταφά έντρομος, στις 24 Μαΐου, σπεύδει να κλείσει μια ευνοϊκή συμφωνία για τους πολιορκημένους, επιτρέποντάς τους να φύγουν δια θαλάσσης ανενόχλητοι, μαζί με τον εξοπλισμό τους. Άλλωστε, είχε αναπτυχθεί οικειότητα μεταξύ πολιορκημένων και πολιορκητών, εξαιτίας της κοινής γλώσσας και καταγωγής (βορειοηπειρώτες).
Το κάστρο καταστράφηκε, ώστε να μη ξαναχρησιμοποιηθεί εναντίον των Τούρκων, μαζί με τους δύο πύργους, σηματοδοτώντας την τελευταία μάχη της Κρήτης. Οι απώλειες των Ελλήνων ανέρχονται στους 338, ενώ των Τούρκων στις 1050. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι σε αυτή τη μάχη αποδίδεται το φαινόμενο των «Δροσουλιτών», αιθέριες οπτασίες – «φαντάσματα» που εμφανίζονται κατά τις πρωινές ώρες των μηνών Μάϊου – Ιουνίου, τις ίδιες μέρες, δηλαδή, που διεξήχθη η μάχη…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (1980), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΒ΄. Αθήνα: Εκδ. Αθηνών
- Κόκκινος, Διονύσιος (1974), Η Ελληνική Επανάστασις, τόμ. ΣΤ΄, 6η έκδ. αναθεωρημένη, Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα
- Στασινόπουλος, Χρήστος Α. (1979), Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 (Ν-Ω), Αθήνα: Εκδ. Δεδεμάδη, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Το Βήμα
