Του Γιώργου Κυριακού,
Ο Αριστοτέλης αναφέρεται ως ο πρώτος θεωρητικός οικονομολόγος, αφού ουσιαστικά έθεσε τα θεμέλια της οικονομικής επιστήμης. Ασχολήθηκε με πλήθος θεμάτων στην οικονομική σκέψη και το γεγονός ότι ακόμα και σύγχρονοι μελετητές τον επικαλούνται, όπως θα δούμε στη συνέχεια, αποδεικνύει την εγκυρότητα και τη βαρύτητα των θέσεών του.
Αναφέρθηκε σε θέματα όπως η αξία χρήσης, η ανταλλακτική αξία (που συναντάμε αργότερα στον Μαρξ και αλλού), στο θέμα της δίκαιης ανταλλαγής (με προεκτάσεις σήμερα στην θεωρία των Δημόσιων Οικονομικών) και ανέπτυξε και μια θεωρία για το χρήμα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι η ανάλυση του έγινε σε ένα πλαίσιο περισσότερο ηθικό, εστιάζοντας στην επίτευξη της ευδαιμονίας. Από ηθική άποψη, οι ιδέες του Αριστοτέλη αποσκοπούσαν στην εξασφάλιση των προϋποθέσεων ευτυχίας στην πόλη. Από πλευράς οικονομικής, οι ιδέες του απέβλεπαν στην επίτευξη της ευημερίας.
Με τον όρο «ευδαίμων» ο Αριστοτέλης εννοεί τον ενεργητικό άνθρωπο που δρα σύμφωνα με την αρετή. Θεωρεί πως η ευδαιμονία (ευτυχία) είναι το ύψιστο αγαθό και ο τελικός σκοπός κάθε ανθρώπου, αλλά και της πόλης. Δίπλα στην έννοια της ευδαιμονίας, τοποθετεί και εκείνη της μεσότητας, δηλαδή την έλλειψη υπερβολής προς όλες τις κατευθύνσεις, ώστε να τηρείται ένα σωστό μέτρο μεταξύ των δύο άκρων.
«Ουσιώδους σημασίας για την αριστοτελική θεωρία είναι η θεμελιώδης άποψη ότι η κοινωνική ή πολιτική ή οικονομική μεσότης είναι προϋπόθεση της ευημερίας. Από την άποψη αυτή επιδίωξη της αριστοτελικής θεωρίας είναι η διασπορά της ευημερίας σε ευρύτερο δυνατό αριθμό πολιτών, σύμφωνα με τις σημερινές απόψεις της θεωρίας της κοινωνικής ευημερίας του Pigou», επισημαίνει ο Αθανάσιος Κανελλόπουλος.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο Τζέφρι Σακς, ένας Αμερικανός οικονομολόγος και εμπειρογνώμονας διεθνούς εμβέλειας, επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, επισκέφτηκε πρόσφατα τη χώρα μας και παρουσίασε την πρότασή του για τη διαμόρφωση ενός οικονομικού μοντέλου βασισμένου στις θέσεις της ηθικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη.
«Προτείνοντας μία σύνθεση των θεωριών του Αριστοτέλη, της Νευροεπιστήμης, της Θετικής Ψυχολογίας και της Οικονομίας ο Αμερικανός καθηγητής τόνισε ότι ο βασικός στόχος της οικονομικής επιστήμης θα πρέπει να είναι η επίτευξη της ευδαιμονίας και ευημερίας στη ζωή των ανθρώπων, συνολικά όμως ως μελών της κοινωνίας. Για να τεθεί η ευδαιμονία στο επίκεντρο της οικονομικής και δημόσιας πολιτικής εξήγησε πως απαιτείται ένα πλαίσιο που θα υπολογίσει την ευδαιμονία και θα τη συσχετίσει με επιλογές ζωής, προσδιορίζοντας και τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να επιτευχθούν οι στόχοι. Η ευδαιμονία, υποστήριξε ο καθηγητής, αφορά μία ζωή που βιώνεται πάνω σε αρετές και μια ενάρετη ζωή δεν απορρίπτει την αναζήτηση της ευχαρίστησης, αλλά ζητά την επιδίωξη της απόλαυσης με μετριοφροσύνη, καθοδηγούμενη δηλαδή από την αρετή της εγκράτειας», η μεσότητα, δηλαδή, που αναφέραμε παραπάνω σαν να συνοδεύει την ευδαιμονία στα οικονομικά των ατόμων, αλλά και γενικότερα στις λοιπές πτυχές της κοινωνικής ζωής.
Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε εκτενώς με θέματα οικονομικής φύσης και πιο συγκεκριμένα στα έργα του Πολιτικά, Ηθικά Νικομάχεια και Ρητορική Τέχνη. Αντιμετωπίζει τα διάφορα ζητήματα που τον απασχολούν κυρίως σε φιλοσοφικό επίπεδο και όχι ως οικονομολόγος -με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Στη συνέχεια θα δούμε με συντομία την άποψη του για το χρήμα και την τοκογλυφία, αφού αποτελεί ένα αμιγώς οικονομικό θέμα που θα μας δώσει μια ιδιαίτερη οπτική για την Αριστοτέλεια αντίληψη.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι το χρήμα λειτουργεί ταυτόχρονα και ως μέσον (για να μεσολαβεί στις ανταλλαγές) και ως σκοπός. Υποστηρίζει ότι το χρήμα δεν είναι φυσικό, αλλά νόμιμο, με την έννοια ότι η αξία του δίνεται από τον άνθρωπο και έχει σαν βασικές του λειτουργίες το να αποτελεί ταυτόχρονα μέτρο αξίας, μέσο πληρωμών και μέσο αποθησαυρισμού.
Σχετικά με τον τόκο, ο Αριστοτέλης θεωρούσε την τοκογλυφία ως ένα είδος κλοπής. Όπως προείπαμε, το χρήμα γι’ αυτόν δεν υπάρχει από τη φύση, αλλά από το νόμο, ο νόμος το καθιερώνει και το επιβάλλει. Η τοκογλυφία τελικά καθίσταται μια διαστροφή της φυσικής διαδικασίας της γέννησης, καθόσον το χρήμα, παρότι το ίδιο είναι στείρο, καθιερώνεται με νόμο να παράγει-γεννάει με τον τόκο άλλο χρήμα. Ουσιαστικά έλεγε πως με τον τοκισμό το χρήμα δεν χρησιμοποιείται για τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε, δηλαδή για τις τρεις παραπάνω λειτουργίες που αναφέραμε. Η σκέψη είναι πως το χρήμα δεν πρέπει να γεννάει χρήμα, δηλαδή να αυξάνεται λόγω του τόκου.
Η συλλογιστική του Αριστοτέλη, που είναι περισσότερο σύνθετη από όσο εστιάσαμε εμείς στο παρόν κείμενο, επηρέασε τους μετέπειτα στοχαστές και κυριάρχησε για σχεδόν δυο χιλιάδες χρόνια, ως τον Μεσαίωνα και στη σκέψη των Στοχαστών. Οι θεωρητικές συζητήσεις που γίνονται μέχρι τις μέρες μας γύρω από την Αριστοτέλεια σκέψη, όπως για παράδειγμα η πρόταση του καθηγητή Σακς που αναφέραμε παραπάνω, δίνουν κίνητρο για περισσότερη μελέτη γύρω από το θέμα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ο ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ, αντίστοιχο κεφάλαιο από το έργο του Αθαν. Κανελλόπουλου «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ». Διαθέσιμο εδώ.
- Πώς ο Αριστοτέλης μας οδηγεί σε οικονομική ευδαιμονία, Economistas. Διαθέσιμο εδώ.
- Τζέφρι Σακς (Αμερικανός καθηγητής): Το αριστοτελικό οικονομικό μοντέλο για μια κοινωνία σε ευδαιμονία, iefimerida. Διαθέσιμο εδώ.
- «Η συμβολή του Αριστοτέλη στην Οικονομική Σκέψη», συνεργασία: ΓΕΛ Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος Pierce, 1ο ΓΕΛ Αγίας Παρασκευής, 1ο ΓΕΛ Χολαργού. Διαθέσιμο εδώ.
