Της Μαρίας Κελεπούρη,
Μια αχτίδα φωτός πέφτει σε έναν σκοτεινό τοίχο, το φεγγάρι σελαγίζει σε μια έρημη νύχτα κι ύστερα οι ηλεκτρικοί λαμπτήρες φωτίζουν ένα λευκό πανί. Από την «Αλληγορία του Σπηλαίου» ως και τη σύγχρονη μορφή του θεάτρου με φιγούρες, μια είναι η σταθερά. Η σκιά και η εξέλιξή της ανά τους αιώνες. Δεν υπάρχει πρόθεση να κατατάξω την ενότητα αυτή, της πλατωνικής Πολιτείας, ως μέρος της ιστορικής εξέλιξης της σκιάς, άλλωστε στο φιλοσοφικό έργο του Πλάτωνα, το στοιχείο αυτό αποσκοπεί στη συνειδητοποίηση μιας κίβδηλης πραγματικότητας. Όμως, δεν θα μπορούσα να μην παρατηρήσω πως ήδη από το 380 π.Χ., η σκιά γίνεται το μέσο έκφρασης των σκέψεων.
Η λειτουργία της σκιάς ως εργαλείο τέχνης ανάγεται στον 11ο-12ο αιώνα στις Ασιατικές χώρες, όπως στην Ινδία, στην Καμπότζη και στην Ιάβα. Σε αυτές τις περιοχές συνδέονταν με μια θρησκευτική ιερότητα, καθώς παρέπεμπε στον κόσμο των νεκρών. Γι’ αυτό, σύμφωνα με καταγεγραμμένες μαρτυρίες, στο έπος Μαχαμπαράτα, οι πρώτες μορφές που δημιουργήθηκαν από δέρμα, χρησίμευαν ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ ζωντανών και νεκρών.
Στην Κίνα, η ιδέα προέκυψε από τις σκιές των πραγμάτων που έπεφταν πάνω στο χαρτί, με το οποίο οι κάτοικοι κάλυπταν τα παράθυρα των σπιτιών τους. Οι Κινέζοι πρωτοπορούν στις μεθόδους κατασκευής των φιγούρων, αφού δίνουν έμφαση στις αρθρώσεις, προσδίδοντάς τους έτσι, το πλεονέκτημα της κίνησης. Χαρακτηριστικά στοιχεία είναι επίσης τα νύχια και το ράμφος των μορφών, που έμοιαζαν με την εικόνα που είχε ο κινεζικός λαός για τις ψυχές των νεκρών. Στην αρχή, οι φιγούρες αναπαριστούσαν τον Βούδα, όμως όταν το θέαμα επεκτάθηκε πέρα από τα θρησκευτικά του όρια, εμπλουτίστηκε και με ανθρώπινες μορφές. Το θέατρο σκιών, λοιπόν, ξεκινά τη διαδρομή του, στενά συνδεδεμένο με τις μυστηριακές όψεις του θείου, πιθανόν γιατί οι θνητοί, με τις μορφές που κατασκεύαζαν, αισθάνονταν πως έρχονταν πιο κοντά στους θεούς που λάτρευαν.
Στο ταξίδι του στο χρόνο και στον κόσμο, το θέατρο σκιών κάνει μια στάση στην Αλγερία, όπου ένας πατριώτης «Καραγκούς», που ξεσηκώνει το κοινό απέναντι στους Γάλλους αποικιοκράτες, γίνεται η αγαπημένη διασκέδαση του λαού. Χάρη σε νομάδες, η τέχνη του θεάτρου σκιών έφτασε και στις μουσουλμανικές χώρες, όπου υπέστη αλλαγές, καθώς δεν επιτρέπονταν η απεικόνιση θεοτήτων, παρά μόνο ανθρώπινων μορφών.
Στη Τουρκία αναπτύχθηκε γύρω στον 16ο αιώνα, όταν, σύμφωνα με μια παράδοση, ο πασάς στην Προύσα διέταξε να θανατώσουν έναν μαραγκό, που με τα αστεία του απασχολούσε τους υπόλοιπους εργάτες και έτσι, καθυστερούσαν το χτίσιμο του παλατιού. Αυτός ήταν ο Καραγκιόζης. Ο ξεσηκωμός, όμως, του λαού δημιούργησε αναστάτωση στον πασά, ο οποίος συνειδητοποίησε πως υπήρξε άδικος. Ο Χατζηαβάτης, που ήταν εργολάβος του παλατιού, δημιούργησε ένα χάρτινο σχέδιο του Καραγκιόζη, κάνοντας παραστάσεις και λέγοντας αστεία, για να χαροποιήσει τον πασά. Μια άλλη εκδοχή, θέλει τους Τούρκους να γνωρίζουν το θέατρο σκιών από έναν Έλληνα, που έφερε αυτή την τέχνη από την Κίνα και λεγόταν Μαυρομάτης. Εξού και το όνομα «Καραγκιόζης», που στα τουρκικά σημαίνει αυτόν που έχει μαύρα μάτια. Ωστόσο, ο ελληνικός λαός ήρθε σε επαφή με το θέατρο σκιών κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, καθώς ήταν τρόπος ψυχαγωγίας των κατακτητών.
Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια μετά την απελευθέρωση, προκειμένου να ξεκινήσουν οι πρώτες παραστάσεις στον ελληνικό χώρο. Λόγω του ότι βασίζονταν στα τουρκικά πρότυπα, εμπεριείχαν άσεμνες εκφράσεις και βωμολοχίες, οπότε όπως ήταν φυσικό προκάλεσαν αντιδράσεις κυρίως από μέλη της καλής κοινωνίας, με αποτέλεσμα να ακολουθήσουν ακόμα και διώξεις καραγκιοζοπαιχτών.
Αν υπάρχει η ανάγκη να θεωρηθεί κάποιος ως ιδρυτής του θεάτρου σκιών στην Ελλάδα, αυτός σίγουρα θα ήταν ο Μπραχάλης ή Βραχάλης. Σε ένα καφενείο στον Πειραιά οργάνωσε τις πρώτες παραστάσεις. Αργότερα, εκείνος που ενέταξε το θέατρο σκιών πιο δυναμικά στη κουλτούρα της ελληνικής κοινωνίας ήταν ο Δημήτριος Σαρδούνης ή όπως έμεινε γνωστός, λόγω του ταλέντου του, ο Μίμαρος. Ο πατρινός αυτός ψάλτης απομακρύνθηκε από τα τουρκικά πρότυπα, πλάθοντας έναν νέο χαρακτήρα γύρω από τη μορφή του Καραγκιόζη. Έστρεψε το ενδιαφέρον του στους επαναστατικούς αγώνες, ενδυναμώνοντας το αίσθημα του πατριωτισμού, καθώς και σε κοινωνικά περιστατικά, πολλές φορές σατιρίζοντάς τα και σκορπώντας το γέλιο στους θεατές του. Επιπλέον, εμπλούτισε την παράσταση με σκηνικά, τραγούδια αλλά και με νέες φιγούρες, όπως το Κολλητήρι, φέρνοντας αυτό το είδος πιο κοντά στα ελληνικά ήθη και τελικά, αφομοιώνοντάς το στη πολιτιστική ζωή του λαού.
Το θέατρο σκιών στην Ελλάδα γνώρισε μεγάλη ακμή μεταξύ των ετών 1915-1950, καθώς διασκέδαζε, δίδασκε ιστορία και ενδυνάμωνε την αγάπη για την πατρίδα. Ωστόσο, μετά τον πόλεμο του ’40 άρχισε να χάνει τη δημοφιλία του, επειδή νέα μέσα άρχισαν να εμφανίζονται. Ο κινηματογράφος τράβηξε τα βλέμματα κι έτσι οι καραγκιοζοπαίχτες προσπάθησαν να αξιοποιήσουν νέες τεχνολογίες και ηθοποιούς στους ρόλους των χαρακτήρων τους, ώστε να εκσυγχρονίσουν το θέαμα και να ανταπεξέλθουν στον ανταγωνισμό.
Απόγονος της Αριστοφανικής κωμωδίας και της “Comedia de l’ arte”, το είδος του θεάτρου σκιών εμπεριέχει πλήθος τεχνών, όπως η μουσική, η μιμητική και η ζωγραφική, γι’ αυτό και ο καραγκιοζοπαίχτης εκτός του ότι είναι ένα πολύπλευρο ταλέντο, συνεχίζει και μια παράδοση αιώνων. Το θέατρο σκιών συνοδεύει εδώ και χρόνια τις θερινές βραδιές -και όχι μόνο, καθώς αποτελεί μια έξυπνη επιλογή διασκέδασης για όλη την οικογένεια, όπου τα μέλη της θα γελάσουν, θα συγκινηθούν και ενδεχομένως να προβληματιστούν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Το φως της σκιάς, karagkiozis.com, διαθέσιμο εδώ
- Η ιστορία του Θεάτρου Σκιών, kostasmakris.weebly.com, διαθέσιμο εδώ
