Της Θεοδώρας Αγγελοπούλου,
Το νέο «βιβλίο», το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο, θέτει τη μεσαία τάξη και τις «περιπέτειές» της στο ερευνητικό μικροσκόπιο της ενδελεχούς κοινωνιολογικής μελέτης, που εκπονεί ο Παναγής Παναγιωτόπουλος. Το εγχείρημα του επιφανούς κοινωνιολόγου, μέσω μίας ιδιάζουσας μεθοδολογικής διύλισης, φέρνει στο προσκήνιο την τόσο γνωστή, μα και συνάμα τόσο αχανή και άγνωστη μεσαία τάξη, απογυμνώνοντας τα ταυτοτικά της στοιχεία, αναλύοντας τη συμπεριφορά της και τις επιρροές που έχει δεχθεί σε όλους του τομείς στη διάρκεια του ιστορικού χρόνου από την μεταπολεμική περίοδο έως και στις κρίσιμες μέρες της πανδημίας, επιχειρώντας, μάλιστα, και μία πρόβλεψη για το μέλλον της. Συνεπώς, η λέξη «βιβλίο» απωλαίνει τη συμβατική εννοιολογική σημασία της, διότι ο αναγνώστης δεν ανακαλύπτει απλά μία επιπλέον κοινωνιολογική εξήγηση, αλλά γίνεται ο ίδιος πρωταγωνιστής αυτής της μελέτης, που του αποκαλύπτονται τα ερμηνευτικά ερείσματα της ζωής του, εξερχόμενος έτσι από τον στενό κύκλο της ατομικότητάς του, ώστε να συνειδητοποιήσει τι είναι αυτό που τον καθιστά όχι μόνο ένα βιολογικώς ανθρώπινο υποκείμενο, αλλά και ένα κοινωνικό υπό το πρίσμα της επιστήμης.
Ο Παναγής Παναγιωτόπουλος είναι από τους πλέον διακεκριμένους κοινωνιολόγους της ακαδημαϊκής κοινότητας, όντας Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών -από το οποίο, μάλιστα, κατέστη και ο ίδιος πτυχιούχος- με γνωστικό αντικείμενο την Κοινωνιολογία και έμφαση στους Κοινωνικούς και Πολιτικούς Θεσμούς. Παλαιότερα, έχει διατελέσει λέκτορας και επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αλλά και μέλος Συνεργαζόμενου Εκπαιδευτικού Προσωπικού στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Η διδακτορική διατριβή (Doctorat en Philosophie) του εκπονήθηκε στο οικείο Τμήμα του Πανεπιστημίου Paris-Χ Nanterre, με επιβλέποντα καθηγητή τον κ. Etienne Balibar και τίτλο “La morale communiste-Etude sur le rapport éthique dans les partis communistes d’Europe. URSS, France, Grèce (1905-1965)”. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει, ενδεικτικά, στο δυναμικό του: «Το Γεγονός. Βαναυσότητα, πόλεμος και πολιτική μετά την 11η Σεπτεμβρίου», «Τεχνολογικές καταστροφές και πολιτικές του κινδύνου. Παλινδρομήσεις του κοινωνικού εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα, 1947-2000» και «Η Ελλάδα στη δεκαετία του 1980. Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό», στο οποίο έκανε επιστημονική επιμέλεια με τον Βασίλη Βαμβακά.
Η απαιτητική γραφή του Παναγιωτόπουλου, με την υποστήριξη μίας ανεξάντλητης βιβλιογραφίας από παλαιότερους και νεότερους συγγραφείς, συστηματοποιεί το ιστορικό υπόβαθρο και τα χαρακτηριστικά της μεσαίας τάξης, ξεκινώντας από το δυτικό κοινωνικό περιβάλλον και καταλήγοντας στον ελληνικό «μικρόκοσμο», αποφεύγοντας τις άκρατες γενικεύσεις, χωρίς όμως να αποσιωπεί τα κρίσιμα συμπεράσματα που εξάγει, επισημαίνοντας πάντα τα ποιοτικώς ομογενοποιητικά και διαφοροποιητικά στοιχεία, τα οποία προκύπτουν ανά μελέτη περίπτωσης. Πρόκειται για ένα έργο-πρόκληση, χωρίς όμως εύπεπτο χαρακτήρα, λόγω του ότι ο αναγνώστης καλείται να ξεπεράσει τη σφαίρα του δοκείν για το κοινωνικό του περιβάλλον και να αντιμετωπίσει κριτικά και οντολογικά το «πραγματικώς έχειν» για τον ατομικό και κοινωνικό του βίο, καθώς του παρέχονται τα κατάλληλα εργαλεία, για να ανακαλύψει σε βάθος τόσο ξεχωριστά όσο και συναρμοστικά όλες τις ταυτοτικές πτυχές της μεσαίας τάξης.
Στο πρώτο κεφάλαιο, λοιπόν, με τίτλο «Τα κοινωνικά συναισθήματα της μεσαίας τάξης στον δυτικό κόσμο. Ένα σχεδίασμα ιστορικής πλαισίωσης», περιγράφονται ακριβώς αυτά τα συναισθήματα μέσα από ιστορικά στοιχεία, που προέκυψαν κυρίως από τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση της Δύσης, με έμφαση στις Η.Π.Α. και τη Γαλλία έως στις μέρες μας στις φιλελεύθερες καπιταλιστικές χώρες και σε αυτές που σχεδόν εξαναγκαστικά τις ακολούθησαν σε αυτόν τον δρόμο με τον δικόν τους ιδιαίτερο τρόπο. Εξηγείται εδώ ο τρόπος και τα αίτια που τα εν λόγω κράτη απώλεσαν στο συνειδησιακό των κοινωνικοπολιτικών υποκειμένων τους τον ταυτοτικό προσδιορισμό τους βάσει συλλογικοτήτων και οδηγήθηκαν σε μία μεταστροφή προς την ανύψωση του ατομικισμού και του ατομικού ευδαιμονισμού. Σημασία, σε αυτό το σημείο, αποκτούν τα νέα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, που αποκτά ο δυτικός άνθρωπος, καθώς και οι διαδικασίες μετασχηματισμού της μεσαίας τάξης, η οποία χάνει το αμιγώς οικονομικό κριτήριο κατηγοριοποίησής της. Αναδεικνύεται, κατά αυτόν τον τρόπο, η νεοαποκτηθείσα κουλτούρα των μεσαίων στρωμάτων με τρόπο εδραιωτικό στο πέρασμα των χρόνων, καταλήγοντας στην κρίση του κοινωνικού χώρου με γενεσιουργό αιτία αυτήν την ίδια.
Στο δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Τι είναι και τι θέλει η μεσαία τάξη – Ο κοινωνικός χώρος της μεσαίας τάξης στη σύγχρονη Ελλάδα», τα προαναφερθέντα στοιχεία ενσωματώνονται ποιοτικά στην περίπτωση της ελληνικής μεσαίας τάξης, εξηγώντας αναλυτικότερα ποια ιστορικά δεδομένα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη Μεταπολίτευση, καθ’ όλη τη δεκαετία της οικονομικής κρίσης, με τον ενδυματικό χαρακτήρα πλήθους θεωρητικών εννοιών την καθιστούν μια ιδιαίτερη μελέτη περίπτωσης. Στο τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «Η «συνήθης» ελληνική οικογένεια – Μηχανική της κοινωνικής συναίνεσης στα μεσαία στρώματα της Μεταπολίτευσης», επιχειρείται η σταχειολόγηση της ελληνικής μονάδας ως δομική μονάδα της μεσαίας τάξης και συνεπώς ως πυρήνας του μεταπολιτευτικού κοινωνικού συμβολαίου τόσο μέσα από την Πολιτική Κοινωνιολογία όσο και μέσα από τις αντιφάσεις που αυτή παρουσιάζει ως προς τον εκσυγχρονισμό, συγκροτώντας σύγχρονα ατομικιστικά υποκείμενα με παραδοσιακές αντιλήψεις στο κυνήγι της ευτυχίας, καθώς η εξατομίκευση έλαβε χώρα εντός του οικογενειακού κλοιού, ο οποίος ήταν και ταυτοχρόνως ιθύνων για τη διαμεσολάβηση μεταξύ κράτους και ατόμου.
Στο τέταρτο κεφάλαιο, με τίτλο «Η ταυτότητα της μεσαίας τάξης στην Ελλάδα της ανασφάλειας – Διαίρεση, νέες ανισότητες, αρνητική πολυσθένεια», περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο δοκιμάστηκε η ελληνική μεσαία τάξη τη δεκαετία της οικονομικής κρίσης, με ημερομηνία ορόσημο το 2015. Τίθεται στο προσκήνιο το ζήτημα της ταυτότητας εντός των εθνοκρατικών συνόλων σε μία περίοδο οξυμένης κοινωνικής ρευστότητας. Προκρίνεται η έννοια της διαίρεσης, η οποία έρχεται να πλήξει τη μεταπολιτευτική ευρύτητα που παρουσιάζουν τα μεσαία κοινωνικά στρώματα, τα οποία είναι τόσο ατομικιστικά και ομοιογενή παράλληλα, δημιουργώντας έναν νέο κύκλο συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων για τα έως τότε υλικά και άυλα κεκτημένα, χωρίς όμως να χάνουν τη συνοχή τους παρά τις διχαστικές τάσεις που επικρατούν. Στο πλαίσιο αυτό, αναβιώνουν με νέα δυναμική, επιπλέον, οι αντιπαραθέσεις απέναντι στις πολιτισμικές ελίτ του «παγκοσμιοποιημένου κόσμου».
Το πέμπτο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται ως «Ιδιωτική σφαίρα, μεσαία στρώματα, ατομική εμπειρία – Αρνήσεις και αποκρύψεις στις κοινωνικές επιστήμες», τοποθετεί στο προσκήνιο τον τρόπο οργάνωσης και ανάπτυξης της θεματολογικής έρευνας και μελέτης των κοινωνικών επιστημών στην Ελλάδα της ύστερης Μεταπολίτευσης και προβάλλει ένα σχεδίασμα ιστορικής κοινωνιολογίας και ατομικότητας. Συμπεραίνει πως το «κοινωνιολογικό κέντρο» του ίδιου του πολιτικού, κοινωνικού, οικονομικού, πολιτισμικού βίου της χώρας σε συνάρτηση με τον ατομισμό δεν αντιπροσωπεύεται επάξια στον ερευνητικό χώρο και αποκτά παραλλαγές υπερπολιτικοποίησης ή καταστρατήγηση με τη διάσπασή του σε επιμέρους οντότητες, που δεν κάνουν αντιληπτή την ενιαία ισχύ του ως κοινωνιολογικό θεμέλιο της ιδιωτικής σφαίρας ζωής στην Ελλάδα.
Καταληκτικά, οι συμπερασματικές απολήξεις του Παναγιωτόπουλου για τη «μεσαία τάξη στην Ελλάδα λίγο πριν, κατά και μετά την πανδημία» κάνουν αντιληπτή την αέναη παρακμή και επιβιωτικότητα της ελληνικής μεσαίας τάξης, επιχειρώντας μία πρώτη τολμηρή σκιαγράφηση του κοινωνιολογικού προφίλ της πανδημίας, όπως βιώνεται τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, παραθέτοντας το χρονικό της κοινωνικής και πολιτικής δράσης, δίνοντας σε αυτή τη βάση μια επιφυλακτική μεν, αλλά αποκαλυπτική πρόβλεψη για το τι μέλλει γενέσθαι, συσχετίζοντας την παρεμβατικότητα του κράτους και την απομάκρυνση από την οικονομία της εγγύτητας με την ελπίδα για την κοινωνία και προβάλλοντας με στοχαστική διάθεση ότι η σοσιαλδημοκρατία γίνεται εκ νέου ένας κοινός τόπος ζωής. Κατά συνέπεια, οι «Περιπέτειες της Μεσαίας Τάξης» προκαλούν στον αναγνώστη το περιπετειώδες αίσθημα της αποκάλυψης για θολά χωρία της ζωής του, με το περίβλημα του επιστημονικού ερείσματος, δείχνοντάς του δρόμο για το χθες, το σήμερα και το αύριο. Τολμήστε να το διαβάσετε!
