Της Διαμάντως Γεωργακοπούλου,
Ένα συναίσθημα που σχεδόν όλοι έχουμε βιώσει: αυτό που εκτυλίσσεται μπροστά μας αισθανόμαστε σαν να το έχουμε ξαναζήσει. Η αίσθηση που έχει κάποιος ότι μια κατάσταση που βιώνει στο παρόν έχει επαναληφθεί ακριβώς στο παρελθόν είναι γνωστή ως “Déjà Vu”. Η έννοια έχει εξηγηθεί μέσα από τους κλάδους της τέχνης, της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας και της επιστήμης σε βάθος χρόνων. Στα ελληνικά ο όρος αποδίδεται ως «προμνησία», ενώ αυτολεξεί η φράση μεταφράζεται: «έχω ήδη δει».
Σε μια ιστορική αναδρομή του όρου, εντοπίζουμε αναφορές του Ρωμαίου ποιητή Οβίδιου, 2.700 χρόνια πριν, ο οποίος στο έπος του «Μεταμορφώσεις» μιλάει για μια υποθετική περιγραφή του φαινομένου από τον Πυθαγόρα. Αργότερα, συναντάμε μια ποιητική αναφορά από τον Dante Gabriel Rossetti στο ποίημα του «Ξαφνικό φώς» (1854): «Ήμουν εδώ ξανά πριν,/ Αλλά πότε και πως δεν θυμάμαι να πω:/ Γνωρίζω το γρασίδι πέρα από την πόρτα/ αυτή τη γλυκόξινη μυρωδιά,/ τον ήχο εκείνου του παλιού αναστεναγμού ξανακούω,/ τα ίδια εκείνα φώτα γύρω από την ακτή ξαναβλέπω». Τέλος, το 1979, η πρώτη ευρέως αποδεκτή και επικρατέστερη επιστημονική εξήγηση της έννοιας είναι αυτή που έδωσε ο Vernon Neppe, λέγοντας πως είναι: η εσφαλμένη αίσθηση οικειότητας για μια παροντική εμπειρία, και η σύγχυση ότι αυτή η συγκεκριμένη εμπειρία έχει βιωθεί σε έναν ακαθόριστο χρόνο στο παρελθόν (Journal of Psychology and Clinical Psychiatry, 2015).
Στον επιστημονικό τομέα, οι μελέτες που διεξάγονται για την εξήγηση του φαινομένου συναντούν πολλές δυσκολίες. Πρόκειται για ένα φαινόμενο απρόβλεπτο, όχι καθημερινής φύσης, που πραγματοποιείται στον κάθε άνθρωπο απροειδοποίητα. Επομένως, καθίσταται σχεδόν ανέφικτο να μελετήσουν οι επιστήμονες την εγκεφαλική δραστηριότητα την στιγμή που το άτομο βιώνει ένα τέτοιο επεισόδιο ή να θέσουν διάφορες παραμέτρους για να το προκαλέσουν. Οι περισσότερες πληροφορίες που υπάρχουν, προέρχονται από υποκειμενικές αφηγήσεις ατόμων μετά την προμνησία.
Υπάρχουν ποικίλες θεωρίες για την εξήγηση του όρου. Κάποιοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι πρόκειται για σφάλμα του εγκεφάλου, μια εγκεφαλική αναντιστοιχία που συγχέει το παρελθόν με το παρόν. Σύμφωνα με μια συγκριτική μελέτη που παρουσιάζεται στη National Library of Medicine, το “déjà vu” προκαλείται από οξεία διαταραχή των μνημονικών συστημάτων του μεσαίου κροταφικού λοβού. Επιπλέον, υπάρχει σημαντική συσχέτιση του φαινομένου με ψυχιατρικές διαταραχές, όπως η σχιζοφρένεια και η επιληψία. Σε επιληπτικούς ασθενείς αναλύθηκαν τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα από τον ρινικό φλοιό, τον ιππόκαμπο και την αμυγδαλή, παρουσιάζοντας ότι το Deja Vu μπορούσε να προκληθεί από ηλεκτρική διέγερση του εγκεφάλου (National Library of Medicine).
Αξίζει να εξετάσουμε το προβληματισμό μας σχετικά με την ανάλυση του deja vu και μέσα από μια ψυχαναλυτική σκοπιά. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, το αίσθημα του deja vu αντιστοιχεί στη μνήμη μιας ασυνείδητης φαντασίας και δεν πρέπει να λαμβάνεται υπόψιν ως μια παραίσθηση. Μπορεί να προέρχεται από εμπειρίες που δεν συνειδητοποιούμε ότι βιώνουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας ή ακόμη και από όνειρα, που δεν θυμόμαστε ότι έχουμε δει κατά την διάρκεια του ύπνου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος καταγράφει συνεχώς πολυάριθμα ερεθίσματα που λαμβάνει, χωρίς απαραίτητα ο ίδιος ο άνθρωπος να το αντιλαμβάνεται. Οι πληροφορίες αυτές που εγγράφονται στον εγκέφαλο, αποθηκεύονται και είναι πιθανό να αποκτήσουν υπόσταση και νόημα, όταν ξαναβιωθούν. Αυτό εξηγείται καλύτερα και από την θεωρία της ομοιότητας, ανάμεσα στο τώρα και σε κάποια παλαιότερη εσωτερική μνήμη μας. Όσα περισσότερα κοινά στοιχεία υπάρχουν, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες εμφάνισης του deja vu.
Το φαινόμενο της προμνησίας παρά τις πολλές θεωρίες και έρευνες που έχουν διεξαχθεί, παραμένει ένα μυστήριο. Οφείλεται στο ασυνείδητο ή σε κάποια εντοπισμένη δραστηριότητα του εγκεφάλου που ακόμη δεν έχει αποκαλυφθεί; Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι χρειάζεται να συνυπολογιστούν όλοι οι παράγοντες, τόσο οι βιολογικοί όσο και οι ψυχολογικοί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- An Overview Perspective on what Deja Vu is (Part 1), medcraveonline.com, διαθέσιμο εδώ
- Rhinal-hippocampal interactions during déjà vu, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov, διαθέσιμο εδώ
