Του Παναγιώτη Χριστοδούλου,
Ενόψει κατακλυσμιαίων εξελίξεων και σοκαριστικών αποκαλύψεων, αυξημένο κοινωνικό και πολιτικό ενδιαφέρον εντοπίζεται σήμερα σε κρίσιμα και «ευαίσθητα» ζητήματα, τα οποία άπτονται του ποινικού δικαίου, με ιδιαίτερη έμφαση στον προβληματισμό γύρω από το θέμα της παραγραφής. Σύμφωνα με τις ισχύουσες ρυθμίσεις, ακόμη και τα πιο απεχθή σεξουαλικά εγκλήματα (όπως αυτά που έχουν ως θύματα ανηλίκους) παραγράφονται μετά από 15 ή το πολύ 20 έτη, περιορίζοντας τη δυνατότητα της πολιτείας να διώξει τους δράστες.
Ένας τέτοιος περιορισμός, όπως ο θεσμός της παραγραφής, φαντάζει ίσως για πολλούς ως μια αχρείαστη δυσχέρεια, που αποτρέπει την τιμώρηση και επιτρέπει σε ιδιαίτερα επικίνδυνους δράστες να ξεφεύγουν από τον πέλεκυ της δικαιοσύνης. Έτσι, δημιουργείται ένα κίνημα για αλλαγή της νομοθεσίας, ώστε να ικανοποιείται το αίσθημα δικαίου με την καταδίκη σε εγκλήματα που τελέστηκαν ακόμη και στο μακρινό παρελθόν.
Μολονότι το ζήτημα της παραγραφής είναι πλέον ερειζόμενο, δυσκολότερα θα μπορούσαν να αμφισβητηθούν άλλοι περιορισμοί στη διαδικασία της ποινικής δίωξης, όπως αυτοί που σχετίζονται με τη συλλογή αποδεικτικών μέσων σε βάρος των δραστών. Ειδικότερα, στην ελληνική επικράτεια, θα φάνταζε αδιανόητο σήμερα να χρησιμοποιηθούν εις βάρος ατόμων στοιχεία που αποκομίστηκαν π.χ. από το σπίτι του, κατόπιν παράνομης έρευνας, δηλαδή με αυθαίρετη ενέργεια της αστυνομίας και χωρίς την ύπαρξη σχετικού εντάλματος. Πλέγμα συνταγματικών και δικονομικών διατάξεων προστατεύει τον -ακόμη και ύποπτο για έγκλημα- πολίτη από τέτοιες ενέργειες των αστυνομικών οργάνων, με έμφαση στο απαραβίαστο του ασύλου της κατοικίας και την απαγόρευση των παρανόμως κτηθέντων αποδεικτικών μέσων.
Οι κανόνες αυτοί αποτελούν κορυφαίες εκδηλώσεις ενός σύγχρονου δημοκρατικού κράτους δικαίου και διασφαλίζουν την απόλυτη προστασία από δίκες-παρωδίες, που συναντά κανείς σε αστυνομοκρατούμενα ή δικτατορικά καθεστώτα. Όμως, οι φιλελεύθερες αυτές αντιλήψεις, αν και αποτελούν σήμερα τη δικαϊκή νόρμα, δεν ήταν πάντα αυτονόητες. Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού και μέχρι την δεκαετία του 1960, δεν υπήρχε κανένας τέτοιος περιορισμός για τη χρησιμοποίηση αποδεικτικών μέσων για μεγάλο μέρος των Η.Π.Α. Εκεί, οι διωκτικές αρχές είχαν εν πολλοίς το ελεύθερο να προσάγουν στοιχεία που λήφθηκαν χωρίς δικαστικό ένταλμα, ακόμη και από την κατοικία του κατηγορουμένου, χωρίς η πρακτική αυτή να θεωρείται ότι παραβιάζει το Σύνταγμα.
Την τομή στη διαδικασία αυτή έμελλε να φέρει μία γυναίκα από το Ohio, η Dollree Mapp, η οποία συνελήφθη στο σπίτι της από αστυνομικούς, οι οποίοι εισήλθαν χωρίς ένταλμα, κατόπιν ανώνυμης πληροφορίας, ότι η ίδια περιέθαλπε έναν γνωστό καταζητούμενο. Μολονότι αυτός δεν βρέθηκε, τα όργανα της τάξης προέβησαν σε εξονυχιστικό έλεγχο του διαμερίσματος και εντόπισαν «αισχρά και άσεμνα» περιοδικά στην κατοχή της, πράγμα που ήταν και παράνομο σύμφωνα με τους τότε νόμους της Πολιτείας. Παρά το γεγονός ότι η αστυνομία σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να θεωρηθεί ότι ενήργησε νόμιμα, τα δικαστήρια του Ohio καταδίκασαν τη Mapp, στηριζόμενα στα αποδεικτικά αυτά μέσα, δεχόμενα ότι «εφόσον δεν ασκήθηκε βία κατά αυτής, δεν υπήρχε λόγος αποκλεισμού των αποδεικτικών αυτών μέσων, ακόμη και αν η διαδικασία λήψης τους δεν στηριζόταν σε ένταλμα».
Όπως είναι φανερό, μια τέτοια διωκτική πρακτική καταλύει στον βωμό της δικαιοσύνης θεμελιώδεις ελευθερίες του ατόμου και νοθεύει την ίδια τη νομιμότητα της ποινικής διαδικασίας, δεδομένου ότι εδώ, ακόμη και η Πολιτεία, μεταχειρίζεται ουσιαστικά παρανόμων μεθόδων. Με την πεποίθηση αυτή, η κατηγορούμενη οδήγησε την υπόθεσή της στο Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας προσφεύγοντας εναντίον της καταδίκης της και προβάλλοντας την παραβίαση του δικαιώματός της σε μία δίκαιη διαδικασία δίκης, καθώς και την προστασία της από παράνομες αστυνομικές έρευνες, σύμφωνα με το Αμερικανικό Σύνταγμα.
Το Supreme Court, με μία από τις πιο σημαντικές αποφάσεις της ιστορίας του, ανέτρεψε το δικαστικό προηγούμενο, που επέτρεπε τέτοιες πρακτικές, και δέχθηκε το ανεπίτρεπτο της χρήσης παρανόμων αποδεικτικών μέσων. Σύμφωνα με το σκεπτικό της Mapp v. Ohio (1961), το Δικαστήριο δέχθηκε ότι «το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή -που κατοχυρώνεται, άλλωστε, συνταγματικά- θα παρέμενε κενό γράμμα, αν επιτρέπονται τέτοιες βαριές προσβολές του από τα διωκτικά όργανα των Πολιτειών […], ενώ δεν μπορεί αυτό να αναιρείται κατά βούληση στο όνομα της επιβολής της τάξης». Το λογικό αυτό σκεπτικό της απόφασης θεωρεί ανεπίτρεπτο να αντιμετωπίζεται προνομιακά η παράνομη συμπεριφορά των οργάνων του νόμου, οι οποίοι, με τη σειρά τους, οφείλουν να καταδεικνύουν ακεραιότητα και νομιμότητα, με σκοπό «την πραγματική απονομή της δικαιοσύνης».
Προϊόν της επαναστατικής, για τα δεδομένα της εποχής, δικαστικής κρίσης ήταν η νομολογιακή (και σχεδόν καθολική) καθιέρωση ενός κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο τα αποδεικτικά μέσα που προκύπτουν κατόπιν μιας παράνομης έρευνας ή γενικά ενέργειας των αστυνομικών οργάνων εξαιρούνται από τυχόν χρήση τους στο δικαστήριο ή, σύμφωνα με την διατύπωση της Ελληνικής έννομης τάξης, «θεωρούνται απαράδεκτα».
Χάρη στο πρωτοποριακό αυτό κατασκεύασμα -που σήμερα έχει υιοθετηθεί από πλήθος δυτικών νομοθεσιών- τα δικαιώματα του ατόμου περιφρουρούνται από τυχόν αυθαιρεσίες των Αρχών. Η εξέλιξη αυτή, βέβαια, δεν σημαίνει ότι δυσχεραίνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο η απονομή της δικαιοσύνης, δεδομένου ότι παρέχεται έτσι ένα συνολικό κίνητρο στα όργανα της Πολιτείας να ασκήσουν το έργο τους με σύννομες και διαφανείς διαδικασίες, έτσι ώστε να μην αμαυρώνεται το κύρος της ίδιας της Δικαιοσύνης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Mapp v. Ohio, 367 U.S. 643 (1961), Justia US Supreme Court, διαθέσιμο εδώ
- Mapp v. Ohio, Britannica, διαθέσιμο εδώ
- The Start of a Revolution: Mapp v. Ohio and the Warren Court’s Fourth Amendment Case that Almost Wasn’t, Stetson Law Review, διαθέσιμο εδώ
