Του Βασίλη Δημόπουλου,
Η περισσή ανδρεία του Ιερού Λόχου στη μάχη του Δραγατσανίου, τον Ιούνιο του 1821 στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, απέναντι στην οκταπλάσια από τη δική του Οθωμανική δύναμη, δεν φάνηκε δυνατή να οδηγήσει τις Ελληνικές δυνάμεις σε ένα νικηφόρο αποτέλεσμα. Η φαινομενικά λαμπρή νίκη του Αρχιστράτηγου Υψηλάντη, που θα αναπτέρωνε το χαμένο ηθικό του ταλαιπωρημένου στρατού δεν τελεσφόρησε ποτέ, οδηγώντας πολλούς στρατιώτες σε άτακτη φυγή.
Η εν λόγω αταξία και ο πανικός των φυγάδων της μάχης του Δραγατσανίου, κατόρθωσε να διαπεράσει και στα υπόλοιπα στρατιωτικά σώματα του Υψηλάντη, τα οποία δεν είχαν πολεμήσει. Όταν ο τελευταίος, βέβαια, διαπίστωσε, από τις μαρτυρίες των ελάχιστων διασωθέντων, πως αρκετοί από τους στρατιώτες του είχαν εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης και τράπηκαν σε φυγή, ενοχλήθηκε ιδιαίτερα. Σε ένα μακροσκελές σημείωμά του, αναφέρεται σε εκείνους τους άνδρες ως λιποτάκτες και φυγοπόλεμους, ενώ ταυτόχρονα υμνεί το θάρρος και την ανδρεία που παρουσίασαν οι Ιερολοχίτες. Ψέγει, ωστόσο, τους προδότες, όπως τους αναφέρει, και προτείνει την ηθική καταδίκη τους από την «κατάρα των ομογενών τους».
Τούτη υπήρξε σταθερά η κατάσταση στο στρατιωτικό σύνολο του Υψηλάντη και των άλλων Φιλικών, από την επομένη της μάχης. Προσπαθώντας, όμως, τα εν λόγω γεγονότα να τα θεωρήσει λήξαντα και να συνεχίσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις στη Μολδοβλαχία, ο Αρχιστράτηγος αποφάσισε να κατευθυνθεί με τα στρατεύματά του πίσω στην περιοχή του Ρίμνικο, σε μία προσπάθεια ανασυγκρότησης του στρατού.
Ωστόσο, η ψυχολογική φθορά που είχε ήδη προκληθεί, η ταυτόχρονη ανεπάρκεια ορθού επισιτισμού και το μόνιμο αίσθημα αβεβαιότητας για το μέλλον, προκάλεσαν εκτενή σύγχυση στα στρατεύματα, οδηγώντας τα σε μερική απόγνωση. Απότοκο τούτου, υπήρξε η διάσπαση τους σε διάφορες κατευθύνσεις, καθιστώντας ουσιαστικά αδύνατη τη συνέχιση ενός απαιτητικού και δαιδαλώδους πολέμου. Το τελευταίο, μάλιστα, ήταν εκείνο που απεχθανόταν περισσότερο ο μεγάλος Φιλικός, καθώς όχι μόνο επιθυμούσε να διευθύνει τις πολεμικές αναμετρήσεις των εναπομεινάντων στρατιωτών του, αλλά ήλπιζε σε μελλοντική συμβολή τους στην ενεργή επανάσταση που ήδη διεξαγόταν στην Ελλάδα. Αντιμέτωπος, όμως, με τις προαναφερθείσες αντικειμενικές δυσκολίες, αποφάσισε πως κάτι τέτοιο έμοιαζε ουτοπικό.
Οπλισμένος, λοιπόν, με ψυχικό σθένος και δύναμη, αποφάσισε να εγκαταλείψει το όραμα για περάτωση του πολέμου και αντ’ αυτού να προσπαθήσει την επιστροφή του στην αγαπημένη του Ελλάδα. Για να κατορθώσει κάτι τέτοιο, βέβαια, όφειλε να παραμείνει απαρατήρητος από τους Οθωμανούς των συνόρων, διότι η δράση του ήταν αισθητά γνωστή σε εκείνους. Έτσι, αποφάσισε πως η μόνη ασφαλής διαδρομή που έπρεπε να ακολουθήσει και που θα μπορούσε να του εξασφαλίσει τις λιγότερες δυνατές πιθανότητες αποκάλυψης του στους Οθωμανούς, ήταν εκείνη που ξεκινούσε από τα σύνορα της Ρωσίας. Στη συνέχεια, θα περνούσε στα χωρικά ύδατα της Ελλάδας, μέσω της συμβολής Ρώσων ναυτικών.
Προτιμούσε να ακολουθήσει την παραπάνω διαδρομή μόνος του, χωρίς την παρουσία των δύο αδελφών του στο πλευρό του, περισσότερο φοβούμενος για την ασφάλεια τους. Για αυτό τον λόγο, έστειλε το Γεώργιο Λασσάνη στα σύνορα της Αυστρίας, ένα λόγιο από την Κοζάνη που είχε λάβει μέρος στις επαναστατικές ενέργειες στις Ηγεμονίες, ώστε να πληροφορηθεί και να διαπραγματευτεί σχετικά με την ασφαλή μετάβαση του Γεωργίου και Νικόλαου Υψηλάντη από το εσωτερικό της χώρας.
Ο Αυστριακός διοικητής, ωστόσο, μετέφερε στο Λασσάνη πως είχε ρητή εντολή να αφήσει τον Αλέξανδρο Υψηλάντη να περάσει τα σύνορα, χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο και πλαστή εικόνα. Διαβεβαίωνε, μάλιστα, ασφαλές πέρασμα μέσα από την Αυστρία, με τον όρο να επιβιβαστεί σε πλοίο για την Αμερική. Μία καινούρια προοπτική εμφανιζόταν στο κατώφλι των επιλογών του Αρχιστράτηγου, η οποία, όμως, έκρυβε περισσότερους κινδύνους από ότι ήξερε.
Ο Υψηλάντης, λοιπόν, πιστεύοντας τις διαβεβαιώσεις του Αυστριακού Συνταγματάρχη και αγνοώντας πλήρως τυχόν κινδύνους που ελλόχευαν, αποφάσισε να τροποποιήσει το ταξίδι του με προορισμό την Ελλάδα και να δεχτεί την προσφορά. Μπορεί να του εξασφάλιζε μία βραδεία επιστροφή στη χώρα, αλλά πίστευε πως θα έμενε κρυμμένος και ασφαλής καθ’ όλη τη διάρκεια του ταξιδιού του. Έτσι, στις 15 Ιουνίου, πέρασε τα Αυστριακά σύνορα μαζί τα δύο αδέλφια του, υπό το ψευδώνυμο Παλαιογενείδης. Στο πλευρό των τριών αδελφών, βρίσκονταν τόσο ο Γεώργιος Λασσάνης, όσο και οι Γεράσιμος Ορφανός, Κωνσταντίνος Καραβελλόπουλος και άλλοι επτά επιστήθιοι φίλοι του Αρχιστράτηγου. Προτού περάσει τα Αυστριακά σύνορα, χαιρέτησε τον Ολύμπιο, ο οποίος θα διέσχιζε τη Βλαχία και τη Μολδαβία, ακολουθώντας διαφορετικό δρόμο.
Το κίνημα, όμως του Υψηλάντη δεν είχε κρατήσει αδιάφορη και ανενεργή την κοινή γνώμη. Η Αυστρία, είχε προτείνει την παραπάνω λύση στον Υψηλάντη, προσπαθώντας να τον χρησιμοποιήσει μελλοντικά σε διπλωματικούς σχεδιασμούς και διαπραγματευτικά τεχνάσματα με τη Ρωσία. Κάτι τέτοιο, βέβαια, δεν ήταν γνωστό τότε στον Υψηλάντη. Ο τελευταίος, κατευθυνόμενος κυρίως από τη ψυχική κατάπτωση των προηγούμενων ημερών και την αναζήτηση του πιο ασφαλούς τρόπου μετάβασής του στην Ελλάδα, είχε συμφωνήσει ουσιαστικά στη μελλοντική καταδίκη του, χωρίς να το γνωρίζει.
Οι Αυστριακοί υποσχέθηκαν στον Υψηλάντη και τους συνοδοιπόρους του, ένα ταξίδι με άκρα μυστικότητα. Πράγματι, μεταφέρονταν από πόλη σε πόλη προς το εσωτερικό της χώρας, χρησιμοποιώντας διαφορετικά ψευδώνυμα και προχωρώντας με ασφαλή και ακριβή βήματα. Ωστόσο, στόχος των Αυστριακών Αρχών εξαρχής υπήρξε η μεταφορά του «προδότη», όπως τον χαρακτήριζαν οι Οθωμανοί, Υψηλάντη, στο εσωτερικό της χώρας και η φυλάκισή του, εκμεταλλευόμενοι την ύπαρξη του άρθρου 18 της συμφωνίας του Βελιγραδίου του 1739. Το εν λόγω άρθρο, προέβλεπε τη μη έκδοση ατόμων, τα οποία καταζητούνται για εσχάτη προδοσία, αλλά την κράτηση αυτών σε ένα σταθμό απομακρυσμένο από τα κοινά σύνορα. Ο υπό κράτηση Υψηλάντης βρίσκεται κάτω από αυστηρή επιτήρηση, χωρίς να το γνωρίζει.
Παράλληλα, οι Οθωμανοί γνώριζαν ήδη για τη μυστική πορεία του Υψηλάντη στην Αυστρία, μέσω των πληροφοριοδοτών τους στη χώρα. Κάτι τέτοιο ώθησε τις Αυστριακές Αρχές να επικοινωνήσουν με τη Ρωσία, σε μία προσπάθεια εύρεσης μίας ικανοποιητικής λύσης σχετικά με το ζήτημα τούτο. Οι Αυστριακοί επιθυμούσαν να κρατήσουν ως αιχμάλωτο τον αρχηγό της Φιλικής Εταιρείας στην πόλη Munkacs. Σε κοινή γραμμή εμφανιζόταν και η Ρωσία, καθώς κατανοούσε πλήρως την κρίση που θα πυροδοτούσε η αποστολή του Υψηλάντη στη χώρα τους από τις πιέσεις των Οθωμανών για άμεση εξαγωγή του σε εκείνους. Έτσι, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης παρέμεινε στον πύργο του Munkacs, υπό αυστηρή επίβλεψη.
Ένεκα της πριγκιπικής καταγωγής εκείνου και των αδελφών του και παρά το γεγονός πως θεωρούταν αιχμάλωτος, η αντιμετώπιση που εξέλαβε από τους φρουρούς του πύργου κατά το διάστημα παραμονής του εκεί, δύναται να θεωρηθεί ήπια. Απολάμβανε καθημερινούς περιπάτους, διάβαζε τακτικά αρκετά βιβλία και εφημερίδες και λάμβανε ειδικά διαμορφωμένο πρόγραμμα διατροφής. Ωστόσο, οι παρελθοντικές κακουχίες, η άτακτη και γεμάτη ασθένειες ζωή του ως καταζητούμενος από τις Οθωμανικές αρχές και η ψυχολογική και ηθική πτώση του πολέμου συνετέλεσαν στην εμφάνιση ορισμένων προβλημάτων υγείας στον Αρχιστράτηγο. Παράλληλα, ο εγκλεισμός του σε μία τροποποιημένη φυλακή και οι συνεχείς αλλαγές του κλίματος, προκάλεσαν τακτικούς πυρετούς, πόνους στο στομάχι και το συκώτι και έντονες κεφαλαλγίες.
Τα δύο αδέλφια του, που υπέμειναν μαζί του αρκετά βασανιστήρια και δυσκολίες, παρατηρούσαν σταδιακά τον Αλέξανδρο να μη βρίσκεται σε θέση να αντιμετωπίσει τα παραπάνω ζητήματα υγείας. Πλέον, οι συνθήκες φυλάκισης είχαν αρχίσει να μετατρέπονται σε πιο ζοφερές, καθώς η είδηση της παρουσίας του σε Αυστριακό έδαφος είχε γίνει γνωστή, με τους Οθωμανούς να πιέζουν τη Ρωσία να δράσει έναντι της Αυστρίας. Αποφασίσθηκε, λοιπόν, η μεταφορά των αδελφών από τον πύργο Munkacs, στην περιοχή Theresienstadt.
Η υγεία, ωστόσο, του μέγα Φιλικού επιδεινωνόταν συνεχώς. Από τη στιγμή που μεταφέρθηκε στις φυλακές του Theresienstadt, αναγκαία υπήρξε και η καθημερινή χρήση ιαματικών λουτρών για τον ίδιο, με στόχο τη θεραπεία των ασθενειών του. Η συνεχής χρήση τέτοιου είδους θεραπειών, μαζί με τις πολλές μετακινήσεις και τις εξεζητημένες απαιτήσεις του Αρχιστράτηγου, είχαν μεγάλο κόστος για τις Αυστριακές Αρχές. Η πριγκίπισσα Ελισάβετ, μητέρα των αδελφών, έστελνε συχνά χρήματα ως κάλυψη των εξόδων, αλλά δεν ήταν ποτέ αρκετά. Τα επόμενα χρόνια, όσο η υγεία του Υψηλάντη παρουσιάζει συνεχώς καινούρια σημεία κατάπτωσης, τα απαιτούμενα ποσά που χρειάζονταν για την κάλυψη όλων των αναγκών της φυλάκισής τους θεωρούνταν υπέρογκα. Ο Τσάρος Νικόλαος A, περί το 1827, κατάφερε να αποπληρώσει μεγάλο μέρος του ποσού αυτού της και συνετέλεσε στο μέγιστο βαθμό για την αποφυλάκιση του Υψηλάντη, στα τέλη του ίδιου έτους. Δύο μήνες αργότερα, αφού είχε μεταφερθεί στην κοσμοπολίτικη Βιέννη, πεθαίνει, έχοντας προδοθεί από την επιβαρυμένη υγεία του.
Συνοψίζοντας, οι συνέπειες της μάχης του Δραγατσανίου, μπορεί εν πολλοίς να θεωρηθούν ως το φαινομενικό τέλος της Φιλικής Εταιρείας και του πολέμου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Η ηγετική μορφή του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που αναζήτησε μία λαμπρή νίκη απέναντι στις Οθωμανικές δυνάμεις, κατόρθωσε να ταυτιστεί με τις έννοιες του θάρρους και τη γεύση της ελευθερίας. Οι κακουχίες, η ψυχική και σωματική αποτελμάτωση και η διαρκής αναζήτησή του από τους Τούρκους, οδήγησαν στη φυλάκιση και μετέπειτα στο θάνατο ενός από τους σπουδαιότερους αγωνιστές και οδηγούς της Επανάστασης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ι. Φιλήμων (1834) Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας. Ναύπλιο
- Δ. Κόκκινος (1974) Η Ελληνική Επανάστασις Τόμος Α΄. Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα
- Συλλογικό Έργο (1976), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΒ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
- Βασίλειος, Κρεμμυδάς (2016), Η Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg
