Της Φαίης Φωτιάδου,
Προειδοποίηση: μερικές από τις παρακάτω εικόνες του άρθρου περιέχουν ευαίσθητο περιεχόμενο και είναι πιθανό να ενοχλήσουν ορισμένους θεατές. Προειδοποίηση πάντα γραμμένη με κεφαλαία, έντονα γράμματα, δύο λέξεις: «ΣΚΛΗΡΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ»
Ίσως ακατάλληλα, σκληρές εικόνες με ευαίσθητο περιεχόμενο έρχονται κάθε μέρα στο φως μέσω των ΜΜΕ, ανεβαίνουν στο διαδίκτυο και θεατές-θύματα αναγκάζονται να τις αντικρίζουν χωρίς να το επιθυμούν. Παρ’ όλ’ αυτά, όμως, συνεχίζουν να εμφανίζονται παντού στις οθόνες μας. Τι είναι αυτό που προκαλεί τους ρεπόρτερ, τους ακτιβιστές και τους απλούς παρατηρητές να προκαλέσουν το κοινό; Γιατί το κοινό επιμένει να τις κοιτά;
Το ερώτημα δεν είναι καινούριο. Για χρόνια, ρεπόρτερ και συντάκτες έρχονται αντιμέτωποι με ηθικά διλήμματα σαν και αυτό. Στο σήμερα, οι περιορισμοί στις έντυπες εκδόσεις και η λογοκρισία στα τηλεοπτικά προγράμματα ειδήσεων είναι αυστηρές όσον αφορούν την προβολή άγριων εικόνων. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν ήταν πάντα έτσι. Νόμιμα οι εφημερίδες χρησιμοποιούσαν όλες τις αποτρόπαιες εικόνες εγκλημάτων ή ατυχημάτων, χωρίς καμία προειδοποίηση. Την πρώτη σελίδα διεκδικούσαν συχνά κομμένα κεφάλια, εργατικά δυστυχήματα και εικόνες «σπλάτερ» στις καθημερινές.
Από πάντα, στο ρεπορτάζ οι σκληρές εικόνες αποτελούσαν ένα οπτικό ντοκουμέντο που κατείχε τεράστια ισχύ και ασκούσε πραγματική επιρροή, ενώ οι αντιδράσεις μπορούσαν να είναι ανεξέλεγκτες. Απευθύνονται το ίδιο στη λογική όσο και στο συναίσθημα των ανθρώπων, κι έτσι αποκτούν μια δύναμη πάνω σε αυτούς, τους οποίους «ταΐζουν» συνεχώς εικόνες ωμής πραγματικότητας και βίντεο που σοκάρουν. Απευθύνονται, ταυτόχρονα στο θυμικό και στις μορφές περιέργειας που κατακλύζει μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων. Πολλοί από αυτούς διαμαρτύρονται, καθώς στέκονται απροστάτευτοι μπροστά από τις αποτρόπαιες εικόνες. Οι δημοσιογράφοι παρουσιάζονται ως τέρατα που εκμεταλλεύονται ανθρώπινες τραγωδίες για προσωπικό τους όφελος και κατηγορούνται για σαδιστική τάση.
Είναι ηθικά σωστό, λοιπόν, να δημοσιεύονται ανατριχιαστικά σοκαριστικές φωτογραφίες νεκρών, ετοιμοθάνατων ή βαριά τραυματισμένων; Ανθρώπων, για παράδειγμα, που βρέθηκαν αντιμέτωποι με τον εφιάλτη του πολέμου. Γνωστοποιούνται τα πάθη τους ως παράδειγμα προς αποφυγή, ή χρησιμοποιούνται για την αύξηση της δημοτικότητας, των πωλήσεων και τον αριθμό των «click» που συγκεντρώνουν; Πρόκειται για ελευθερία της έκφρασης, ή για μια ανήθικη φτηνή προπαγάνδα;
«Απορώ ποιος τολμά να αμφισβητήσει σήμερα πόσο σημαντικό είναι να έρχονται στο φως τέτοιες εικόνες. Το ζήτημα δηλαδή είναι να μη χαλάσει η ζαχαρένια του δυτικού πολιτισμού; Μήπως ξαφνικά ξυπνήσουμε από τον λήθαργο και αποφασίσουμε να δράσουμε;»
-Άρης Μεσσήνης, φωτορεπόρτερ
1972, ο Nick Ut απαθανατίζει τη στιγμή που τρομοκρατημένα παιδιά εγκαταλείπουν το χωριό τους που χάνεται μέσα στις βόμβες ναπάλμ. Ανάμεσά τους, η εννιάχρονη Kim Phuc, που σκίζει τα φλεγόμενα ρούχα της ουρλιάζοντας, μένοντας απολύτως γυμνή μπροστά στο φακό.
Η παραπάνω φωτογραφία προκάλεσε αναταραχή στην πλατφόρμα του Facebook, όταν έκρινε πως αντιτιθόταν στους κανονισμούς και τους όρους χρήσης του. Αποσύρθηκε άμεσα, ακόμα και από τον προσωπικό λογαριασμό της πρωθυπουργού της Νορβηγίας. Ακτιβιστικές οργανώσεις φάνηκαν να αντιδρούν, υποστηρίζοντας πως η απόκρυψη τέτοιου φωτογραφικού υλικού θα σήμαινε συγκάλυψη και συνεργεία ως προς το έγκλημα που διαδραματίζεται. Σύντομα, η πλατφόρμα αναγνώρισε το σφάλμα της και επιτράπηκε η εκ νέου ανάρτηση της φωτογραφίας.
«Όχι μόνο επιτρέπεται να δείχνουμε τέτοιες εικόνες, αλλά στις μέρες μας, επιβάλλεται!»
-εφημερίδα Corriere della Sera
Έκτοτε, οι κοινωνικές πλατφόρμες έχουν λάβει τα μέτρα τους, ύστερα από εκατοντάδες επικρίσεις. Πιο συγκεκριμένα, το Facebook θα επιτρέπει την ανάρτηση προκλητικών φωτογραφιών, υπό προϋποθέσεις. Το περιεχόμενο θα πρέπει να είναι κατά κύριο λόγο σημαντικό για το δημόσιο συμφέρον, ή να αφορά θέμα της επικαιρότητας. Υπάρχει οπωσδήποτε σχετική ενημέρωση, ώστε ο θεατής να επιλέξει αν θέλει να προχωρήσει στην προβολή, ενώ αν ο χρήστης είναι κάτω των δεκαοχτώ ετών, δεν θα μπορέσει να το παρακολουθήσει ούτως ή άλλως.
Παρομοίως, αποφασίστηκε πως στο Instagram εικόνες τέτοιου είδους θα εμφανίζονται θολές, ώστε ο χρήστης να αποφασίσει ο ίδιος, αν θέλει να εκτεθεί στο αρχικό περιεχόμενο, ενώ το Twitter κρατά μια διαφορετική, πιο ελεύθερη θέση. Δε λογοκρίνει το περιεχόμενο που κοινοποιείται και οι χρήστες του παραμένουν εκτεθειμένοι και σε μεγάλο βαθμό.
Ποια είναι, όμως, τα όρια; Από ποιο βαθμό η εικόνα ξεπερνά την «κόκκινη γραμμή», τις ηθικές δικλείδες και τους φραγμούς των μέσων και καταντά ενοχλητική; Τι ορίζεται ως ακατάλληλο;
Δίνεται έμφαση σε εικόνες με σκηνές βίας, περιεχόμενο που προέρχεται από εμπόλεμες ζώνες (βίντεο με εκτελέσεις, εικόνες εγκλημάτων) ή κακοποίηση ζώων (περιεχόμενο που προωθεί την κακοποίηση και την άσκοπη βία εναντίον τους για ψυχαγωγικούς σκοπούς), περιεχόμενο που μπορεί να ερμηνευτεί ως εμπόριο απειλούμενων ή εξαφανισμένων ειδών είτε πώληση προϊόντων τους (πώληση πτερυγίων καρχαρία, ελεφαντόδοντου, δερμάτων από τίγρεις κ.α.), εικόνες που περιέχουν απεικονίσεις σωματικών υγρών (σεξουαλικά υγρά, αίμα, υγρά εσωτερικών οργάνων), εκφοβιστικό ή απειλητικό περιεχόμενο με στοχευόμενο άτομο ή ομάδα ατόμων και υποστηρίζει την επίθεση, την εκμετάλλευση ή τον αυτοτραυματισμό, διαφημίσεις που αποκομίζουν έσοδα από ευαίσθητα συμβάντα με σημαντικές επιπτώσεις, ενώ αναμένεται να μπει απαγορευτικό και σε φωτογραφίες σεξουαλικού ενδιαφέροντος, με εξαίρεση τα έργα τέχνης.
Παραβιάσεις των παραπάνω πολιτικών δε οδηγούν σε άμεση αναστολή του λογαριασμού, αλλά σε μια ή παραπάνω προειδοποιήσεις.
1993, ο Kevin Carter φωτογραφίζει μια νεαρή κοπέλα από το Σουδάν, με ένα γύπα επικίνδυνα κοντά της, περιμένοντας να την κατασπαράξει. Εστιάζει στα δεινά των παιδιών ως θύματα σε περίοδο λιμού. Το ανώνυμο κορίτσι και ο πιθανός θάνατός του χάρισαν στον Carter το βραβείο Pulitzer τον επόμενο χρόνο.
«Ο φωτογράφος που πηγαίνει στην εμπόλεμη ζώνη για να καταγράψει τη βία και βρίσκεται μπροστά σε εικόνες νεκρών ή σοβαρά τραυματισμένων παιδιών, οφείλει να τις δείξει»
-Μάρω Κουρή
Η παραπάνω φωτογραφία θεωρήθηκε πως ξεπερνά τα όρια της ανοχής. Ο Carter βρέθηκε στο στόχαστρο, όταν παραδέχτηκε πως φοβήθηκε το όρνιο και παράτησε το κορίτσι στην τύχη του. Είχε εκτελέσει, όμως, το καθήκον του. Προσέφερε μια ωμή, κυνική αλήθεια, διόλου ωραιοποιημένη. Φώτισε ένα περιστατικό ανάμεσα σε πολλά γεγονότα που, με άλλον τρόπο, θα έμεναν κρυπτά. Έτσι, χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα πολλά οπτικά ντοκουμέντα-καταλύτες για την κοινωνική εξέλιξη.
Μια σειρά από καταξιωμένους δημοσιογράφους υποστηρίζουν την απαραίτητη χρήση των εικόνων, ώστε το κοινό να έρθει αντιμέτωπο με το ανθρώπινο τίμημα του πολέμου, καθώς και τις πολιτικές επιπτώσεις που επιφέρει. Από την αντίθετη πλευρά, πολλοί είναι οι συντάκτες που προτιμούν να αποφύγουν αυτό το περιεχόμενο και την εμπορία συναισθημάτων, καθώς είναι ψυχοφθόρες, και άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχαναγκαστικές καταναγκαστικές διαταραχές άγχους ή πάσχουν από ασθένειες της καρδιάς μπορεί να καταλήξουν σε τραγικά επεισόδια λόγω των φρικτών εικόνων.
2015, ο τρίχρονος Aylan Kurdi από τη Συρία ξεβράστηκε νεκρός σε παραλία της Αλικαρνασσού. Η φωτογραφία του άψυχου σώματος του μικρού αποτέλεσε σύμβολο της προσφυγικής κτηνωδίας, ενώ απορροφήθηκε από τα social media σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα.
«Η εικόνα δεν είναι προσβλητική, δεν είναι αιματηρή, δεν είναι άγευστη – είναι απλώς αποκαρδιωτική, και η σκληρή μαρτυρία μιας αναπτυσσόμενης τραγωδίας που εκτυλίσσεται…»
-Kim Murphy, Los Angeles Times
Εφημερίδες αποφάσισαν να δώσουν, μετά από καιρό, το θέμα στο πρωτοσέλιδο. Επιλέχτηκε μια ισχυρή έκδοση της φωτογραφίας, καλύπτοντας ελαφρώς το πρόσωπο και το σώμα του νεκρού αγοριού. Άλλες προτίμησαν εναλλακτικές εικόνες του ίδιου θλιβερού θέματος με λιγότερο αποκαλυπτικό περιεχόμενο, αφού εξετάστηκε το φαινόμενο της λειτουργικής μορφής της προβολής των βίαιων εικόνων στη δημόσια σφαίρα.
«Η πρόκληση για τους δημοσιογράφους», όπως σημειώνει ο μελετητής David Campbell, «είναι να κινητοποιήσει τις δημόσιες αντιδράσεις προτού να είναι πολύ αργά». Είναι άκρως απογοητευτικό το γεγονός, πως χρειαζόμαστε μια τέτοιου είδους ωθήσεις για να ευαισθητοποιηθούμε, παραμένει όμως, κοινωνική αλήθεια. Μπορούμε να πούμε πως, στην ουσία, αποτελεί άγκυρα μνήμης για εκείνους που αποφεύγουν να δουν πέρα από τη βολή τους.
Ο τρόπος αυτός, αν και άσχημος, έχει τη δυνατότητα να αφυπνίσει το κοινό, να το ταρακουνήσει τόσο, ώστε η αγανάκτηση να οδηγήσει σε σημαντικές αποφάσεις.
Χάρη στα smartphones, οι εικόνες εξαπλώνονται στο μισό χρόνο. Μπορούμε να συναντήσουμε τριάντα διαφορετικές ερασιτεχνικές λήψεις του ίδιου τραγικού περιστατικού και να διαρρεύσουν σε κάθε οθόνη. Έτσι, η συνεχόμενη έκθεση του κοινού σε αποκρουστικό περιεχόμενο, προκαλεί ένα αίσθημα ανοσίας στους ανθρώπους.
Αντίστοιχα, η κατάσταση θυμίζει τις διαφημίσεις των τσιγάρων. Ίσως απαγορεύτηκαν από τα Μέσα, όμως, οι αποκρουστικές εικόνες σοβαρού τραυματισμού βρίσκονται σε πρώτο πλάνο πάνω στα ίδια τα πακέτα και θεωρούνται, πλέον, συνηθισμένες, χωρίς να προκαλούν έντονα αισθήματα.
Συμπεραίνουμε, πως μια εικόνα από μόνη της δεν αναμένεται να κάνει θαύματα. Η δημοσιογραφία αναδιαμορφώνεται. Είναι ικανή να κινητοποιήσει, μόνο όταν οι άνθρωποι που την παρατηρούν, είναι έτοιμοι να ευαισθητοποιηθούν και να αναλάβουν ακόμα και το ελάχιστο μερίδιο που τους ανήκει, ώστε ο κόσμος να γίνει, κάποτε, καλύτερος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Images of suffering can bring about change – but are they ethical?, The Conversation, διαθέσιμο εδώ
- BBC: Είναι σωστό να λογοκρίνονται εικόνες πολεμικής βίας;, ΤΟ ΒΗΜΑ, διαθέσιμο εδώ
- Δημοσιεύονται, λοιπόν, ή όχι οι ΣΚΛΗΡΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ;, LiFO, διαθέσιμο εδώ
- Όταν τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων ήταν «σπλάτερ» [προσοχή σκληρές εικόνες], Ελεύθερος τύπος, διαθέσιμο εδώ
- Πρέπει να δημοσιεύονται φωτογραφίες σαν αυτή;, Protagon, διαθέσιμο εδώ
- Οι σκληρές εικόνες όπως του νεκρού 5χρονου Σύρου πρέπει να δημοσιεύονται όπως είναι;, LiFO, διαθέσιμο εδώ
