Της Χριστίνας Σονούντα,
Συνεχίζουμε το δεύτερο μέρος της ανάλυσής μας, με τον τρόπο λειτουργίας της οικογένειας (αφού εξετάσαμε στο πρώτο μέρος, το οποίο είναι διαθέσιμο εδώ, τη λειτουργία της για την κάλυψη των αναγκών των γονέων) προκειμένου να καλύψει τις ανάγκες των παιδιών που υπάρχουν σε αυτήν καθώς και του κοινωνικού συνόλου.
Οι ανάγκες του παιδιού θα μπορούσαν να συνοψισθούν σε τρία σημεία: την επίθεση, τη χαρακτηρισιολογική διαμόρφωση και την κοινωνικοποίησή του. Εξετάζοντας την κάλυψη ή μη αυτών των αναγκών από τους γονείς, βλέπουμε ένα ευρύ φάσμα που ξεκινάει από την παροχή τροφής και φτάνει μέχρι τις γενικότερες -εξίσου σημαντικές- συναισθηματικές παροχές για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα και της κοινωνικότητας. Ο ιδρυματισμός (HOSPITALISME) και η σύνδεσή του με τις πρώιμες συναισθηματικές αποστερήσεις αποτελούν σαφέστερες αποδείξεις των συνεπειών της έλλειψης ή της ελλειμματικής λειτουργίας των γονιών.
Στις πρώιμες συναισθηματικές αποστερήσεις θα πρέπει ενδεχομένως να αναζητηθούν και οι πυρήνες «σαφών νοσολογικών οντοτήτων», όπως οι ψυχικές ανωμαλίες, οι ψυχοσωματικές διαταραχές κλπ. Χρησιμοποιώντας σαν εργαλείο τη διαγνωστική και ειδικά την παρατήρηση μητέρας-βρέφους (BABT OBSERVATION), μπορούμε να δούμε την αδυναμία πολλές φορές της μητέρας να αγαπήσει το παιδί. Οι δυσκολίες στη σωματική επαφή, η αδεξιότητα, η δυσκαμψία κλπ. είναι εμφανείς και υποδηλώνουν τη σχέση με τη δική της μητέρα, τη σχέση της με τον άνδρα και την ερωτική της ζωή. Γενικότερα, δηλαδή, ό,τι αφορά τη σωματική σχέση. Εξίσου πολύτιμα στοιχεία συλλέγουμε και από την αντίθετη εικόνα, της υπέρμετρης προσφοράς, που θα πρέπει να στρέψουν την προσοχή μας προς την υπεραναπληρωματική στάση της μητέρας με βάση τις ενοχές ή προς μία προσπάθεια κάλυψης της ελλειμματικής συζυγικής σχέσης. Η ίδια επίσης στάση μπορεί να υιοθετηθεί από τη μητέρα, όταν «θέλει να μείνει πιστή» στη γονεϊκή οικογένεια ή ακόμη όταν ενοχοποιείται από το κοινωνικό περίγυρο ή τα συγγενή πρόσωπα στον νέο της ρόλο.
Μέσα από αυτά γίνεται φανερή η αναγκαιότητα του «σωστού μίγματος» δοτικότητας και στερήσεων. Όπως αναφέρει ο ERIKSON, οι ανάγκες του παιδιού δεν μπορούν ποτέ να καλυφθούν απόλυτα, γιατί αυτό θα σημαίνει επιστροφή στην ενδομήτρια νιρβάνα.
Το παιδί επιθυμεί και φαντασιώνεται ότι οι επιθυμίες του συχνά ικανοποιούνται. Η πραγματοποίηση των επιθυμιών του από τη μητέρα το συνδέει με την εξωτερική πραγματικότητα. Όταν οι ανάγκες καλύπτονται ανεπαρκώς ή μέσα σε κατάσταση δυσαρμονίας και συγχύσεως ρόλων, το παιδί δεν έχει δυνατότητες να ενσωματώσει την πραγματικότητα. Αργότερα, η δυαδική σχέση (μητέρα-παιδί) γίνεται ασαφής στο επίπεδο πατέρας-μητέρα-παιδί.
Η παθολογία ή απλούστερα η δυσαρμονία των γονιών μπορεί να διαταράξει την εξέλιξη του παιδιού σε δυο βασικούς τομείς που επιλέγουμε μέσα στο όλο σύστημα αναγκών: α) τη σεξουαλικότητα β)τη διαμόρφωση και την απόκτηση ταυτότητας.
Οι πρώτες αντιλήψεις για τη σεξουαλική σχέση (πρωταρχική σκήνη) είναι στη φαντασία του παιδιού κάτι που γίνεται με σύγκρουση, πόνο και επιθετικότητα. Αν και η καθημερινή εικόνα για τη σχέση των γονιών είναι πόνος και σύγκρουση, το παιδί θα αργήσει ή ίσως ποτέ δεν θα κατορθώσει να δει την ερωτική πράξη σαν κάτι που συνδέεται με τρυφερότητα και θαλπωρή, κάτι επιθυμητό, που δίνει ικανοποίηση και χαρά.
Μόνο εφόσον το μικρό παιδί καταφέρει να επανεκτιμήσει την αντίληψη για τη σεξουαλική πράξη, αφαιρώντας της αρκετά το σαδιστικό στοιχείο, θα μπορέσει να επιθυμήσει τη μητέρα ή τον πατέρα αντίστοιχα, να εγκαταστήσει και να μειώσει σωστά την οιδιποδική σχέση. Αν αυτό δεν βιωθεί σωστά, δεν θα μπορέσει αργότερα να ξεπεράσει και αυτήν και να επιθυμήσει ερωτικά άλλα πρόσωπα που δεν ανήκουν στην πυρηνική οικογένεια. Ενήλικος πια με μία κοινωνική και επαγγελματική συχνά ικανοποιητική ζωή θα εξακολουθήσει στον ερωτικό τομέα να κινείται μέσα στο χάος της προειδοποιητικής περιόδου, όπου κυριαρχούν οι σεξουαλικοί φόβοι, οι φανταστικοί κίνδυνοι και η επιθετικότητα.
Η ανθρώπινη πείρα της ταυτότητας μέσα στα πλαίσια της οικογένειας εμπεριέχει δύο στοιχεία: την έννοια του «ανήκω» και ταυτόχρονα την έννοια «είμαι χωριστά». Στην εξελικτική πορεία του ατόμου η σχέση του παιδιού με την μητέρα είναι συμβιωτική στην πρώτη ηλικία, στενή αργότερα, εξαρτημένη κατόπιν και ανεξάρτητη τελικά. Η δυσκολία ασφαλώς βρίσκεται στην εγκαθίδρυση μιας OPTIMUM απόστασης του παιδιού με το αντικείμενο, που είναι η μητέρα και οποιοδήποτε άλλο άτομο αργότερα. Στο σημείο αυτό γεννιέται το ερώτημα: Πότε αρχίζει ο σχηματισμός της ταυτότητας;
Ο ACRERMAN (1956) λέει ότι η οικογένεια είναι η μήτρα της ταυτότητας. Η ιστορία του ατόμου και το πλαίσιο της προσωπικότητάς του αρχίζει πολύ πριν τη γέννηση του. Σαν αρχή θα πρέπει να θεωρούμε τις ελπίδες, τους φόβους και τις επιθυμίες του άνδρα και της γυναίκας, όταν πριν ακόμη από την εγκυμοσύνη φαντασιώνονται την ύπαρξη του παιδιού τους. Σ΄ αυτές τις προσδοκίες και σκέψεις μπορεί να υπάρχουν άλλα στοιχεία για μία ικανοποιητική ωρίμανση της προσωπικότητας του παιδιού ή αντίθετα οι προϋποθέσεις για μία νοσογόνο επίδραση των γονιών στην εξέλιξή του.
Σε αυτές τις τελευταίες περιπτώσεις ο γονέας, άνδρας ή γυναίκα, επιθυμεί να ζήσει μέσω του παιδιού του μία ουτοπία από το παρελθόν, ουτοπία γεμάτη από εξωπραγματικούς φόβους και ανεκπλήρωτες τότε επιθυμίες.
Ο ERIKSON (1968), όταν αναφέρεται στην ταυτότητα του παιδιού, υποστηρίζει: «Το αναπτυσσόμενο παιδί πρέπει σε κάθε βήμα του να αντλεί μία ζωογόνα αίσθηση της πραγματικότητας από τη συνείδηση ότι η ατομική μέθοδος κυριαρχίας πάνω στην εμπειρία και τη συνθετική δύναμη του Εγώ του αποτελεί επιτυχημένη παραλλαγή μίας ομαδικής ταυτότητας». Οι ουσιαστικοί ρόλοι των γονιών, οι πραγματικοί, που εξαρτώνται όχι μόνο από αυτό που δείχνουν, αλλά κυρίως από αυτό που αισθάνονται, να ρυθμίσουν τον σαφή σχηματισμό του ρόλου στο παιδί. Εκπρόσωποι της ομαδικής ταυτότητας των ενηλίκων είναι οι γονείς, που η ποιότητα της δικής τους ταυτότητας θα καθορίσει και την ταυτότητα του παιδιού.
Έτσι, η σχέση που εγκαθίσταται, παθολογική ή φυσιολογική, δεν εξαρτάται μόνο από το τι θα πουν ή τι θα κάνουν οι γονείς αλλά από το πως αισθάνονται για το παιδί. Τα αισθήματά τους εκδηλώνονται κυρίως με τα εξωλεκτικά μηνύματα που εκπέμπουν. Επίσης, η λεκτική επικοινωνία και οι διαταραχές της θα θεμελιωθούν πάνω στην προλεκτική επικοινωνία και τις διαταραχές της κατά την περίοδο που το παιδί δεν έχει ακόμα μιλήσει.
Σύμφωνα με τον RAING και γενικότερα εκείνους που ασχολήθηκαν με την οικογένεια και την επικοινωνία μέσα στην οικογένεια, στις παθολογικές περιπτώσεις διάστασης λεκτικών και εξωλεκτικών μηνυμάτων, το παιδί βρίσκεται φυλακισμένο σε μία αντιφατική πραγματικότητα με ολέθρια αποτελέσματα για την ψυχική του εξέλιξη.
Τα στοιχεία που αναφέραμε δείχνουν αρκετά ότι από την ποιότητα της σχέσης εξαρτάται η χαρακτηρολογική διαμόρφωση και η κοινωνικοποίηση του παιδιού. Αυτά όμως εξαρτώνται και από τη γονική παρουσία (την ποσότητα), από την οποία εξαρτάται ασφαλώς και η επιβίωση.
Το τρίτο μέρος έχει μια διάσταση ψυχολογική και κοινωνιολογική πολύ εκτεταμένη. Δεν είναι δυνατόν παρά να θίξω ενδεικτικά ορισμένα μόνο σημεία. Άλλωστε, το ίδιο έκανα και στα δύο προηγούμενα μέρη της παθολογίας της οικογένειας.
Η κοινωνική αντικειμενικότητα στον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο φιλτράρεται μέσα από την οικογενειακή ταυτότητα που λειτουργεί με χαρακτηριστικά του ηθμού και προς τις δύο κατευθύνσεις. Κοινωνικό γίγνεσθαι και οικογένεια βρίσκονται σε μία διαρκή αλληλεξάρτηση και διαπλοκή. Ένα κοινωνικό μήνυμα είναι δυνατόν να τροποποιήσει οικογενειακά δυναμικά με την έννοια της σύσφιξης ή χαλάρωσης ή ακόμη και διάλυσης των δεσμών μεταξύ των μελών. Ανάλογα βέβαια με την οργάνωση της οικογένειας, αυτή αντιδρά με άλλον ρυθμό προσαρμοστικότητας ή περιχαράκωσης.
Βίαιες κοινωνικές ανακατατάξεις (πόλεμοι, συγκρούσεις κλπ.) καθώς και οικονομικές στερήσεις αναμφισβήτητα έχουν άμεσες επιπτώσεις στην οικογένεια και κατ’ επέκταση σε καθένα από τα μέλη της. Σημαντικότερες όμως είναι οι επιπτώσεις της λεπτομερούς υφής καταπίεσης του ατόμου από το κοινωνικό σύνολο. Ο συντονισμός της ιδιωτικής με τη δημόσια ύπαρξη των αυθόρμητων και υποχρεωτικών αντιδράσεων μέσα από τα μαζικά μέσα της κοινωνίας (διαφημίσεις κλπ.) μεθοδεύουν εκτός των άλλων την απομόνωση των ατόμων αλλά και της οικογένειας.
Παλαιότερα, η οικογένεια -ακόμη και η οικογενειακή παράδοση- ήταν συνδεδεμένη με το είδος της εργασίας και την αδυναμία αντλήσεως χαράς από αυτή. Επίσης, περιορίστηκε η δυνατότητα καταφυγής στον μύθο και τη φαντασία, ενώ η απειλή του πυρηνικού ολοκαυτώματος και της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος αποτελεί την καθημερινή πραγματικότητα. Τέλος, η εικόνα συμπληρώνεται από τη συντονισμένη αντίδραση κατά της ουμανιστικής εκπαίδευσης.
Η οικογένεια μπορεί να λειτουργεί σαν ηθμός και να προστατεύει ως ένα σημείο το άτομο από όλες αυτές τις επιδράσεις-εισβολές του κοινωνικού παράγοντα. Μέσα από την κρίση που περνά η ίδια, με την αμφισβήτηση του ρόλου της, η προστατευτική της λειτουργία είναι περιορισμένη. Άλλοι θεσμοί, όπως οι κοινωνικές οντότητες, έρχονται να συμβάλλουν.
Έτσι, ο ρόλος της ψυχιατρικής, και ειδικότερα της κοινωνικής ψυχιατρικής, προβάλλει ουσιαστικός. Οι αισιόδοξες προοπτικές φαίνονται μέσα από την ουσιαστική γνώση και ευαισθητοποίηση. Όσον αφορά την προσωπική σχέση και αλληλεπίδραση του ψυχιάτρου με άτομο που χαρακτηρίζεται σαν ψυχικά άρρωστο και την οικογένεια, θα πρέπει να έχουμε κατά νου πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος του στην εξέλιξη μίας οικογένειας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της άσκοπης παραπομπής ενός αρρώστου στο ψυχιατρείο. Φαίνεται ότι μέσα από θεσμούς, δοξασίες και φόβους μορφώνεται μία καταπίεση του κοινωνικού συνόλου πάνω στην οικογένεια και τον εγκλεισμό -πολύ συχνά- του ψυχιατρικού αρρώστου στο ίδρυμα. Μία καθιερωμένη αντίληψη προστασίας της κοινωνίας χρησιμοποιεί σαν ενδιάμεσους τον γιατρό και την οικογένεια για να μεταβάλλει τις περισσότερες φορές άσκοπα έναν υποτιθέμενο επικίνδυνο σε ανάπηρο ή για πάντα ή για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η άδικη και άσκοπη είσοδος ενός αρρώστου στο ψυχιατρείο είναι από τις βαρύτερες σε συνέπεια ιατρικές πράξεις.
Η παθολογία της οικογένειας δεν φαίνεται ανεξάρτητη από την παθολογία των μελών της αλλά και από την αλυσιδωτή αντίδραση παθολογίας από γενιά σε γενιά. Οι ανάγκες της κοινωνικής ομάδας έρχονται συχνά σε αντίθεση με τις ανάγκες του ατόμου, του ζευγαριού και της οικογένειας. Ίσως σήμερα είναι η πιο συχνή βλαπτική επίδραση της κοινωνίας στην οικογένεια.
Η μελέτη της οικογένειας οδηγεί σε ουσιαστικά αποτελέσματα για την παθολογία και τη θεραπευτική της μόνο όταν κατορθώνουμε να τη δούμε και σαν μια ολότητα. Στον οικογενειακό αστερισμό η ισορροπία εξαρτάται -όπως και στους φυσικούς αστερισμούς- από μία αρμονική αλληλεπίδραση των μελών της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Leff Working with families of schizophrenic patients Br J Psychiatry 1994, 164 (Suppl. 23): 71-76
- McCreadie RG, Phillips K, Harvey JA, et al. The Nithsdale schizophrenia surveys VIII: Do relatives want family intervention – and does it help? Br J Psychiatry 1991
- Penn DL, Mueser KT. Research update on the psychosocial treatment of schizophrenia. Am J Psychiatry 1996
- Rea MM, Strachan AM, Goldstein MJ, et al. Change in the patient coping style following individual and family treatment for schizophrenia, Br J Psychiatry 1991
- Vaughan K., Doyle M., Mc Conaghy N., et al. The Sydney intervention trial: A controlled trial of relatives counseling to reduce schizophrenic relapse. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 1992
