Της Φαίης Φωτιάδου,
Ευρέως γνωστό και ως «φάρσα», το πείραμα του Stanley Milgram έφερε στο φως μια αλήθεια που τάραξε την κοινωνική ισορροπία, ξεγυμνώνοντας την σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ψυχής.
Το 1961, ο Εβραϊκής καταγωγής κοινωνικός ψυχολόγος Milgram, επηρεασμένος από τη γενοκτονία των Εβραίων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, διεξήγαγε ένα πείραμα-ορόσημο για την επιστήμη της ψυχολογίας. Μέσω αυτής της μελέτης, ο Milgram αποπειράθηκε να κατανοήσει τη συμπεριφορά των στρατιωτών και αξιωματικών των Ναζί, λίγα χρόνια μετά από τα φριχτά εγκλήματά τους, υπό τις διαταγές του ηγέτη τους. Μέχρι τότε, αποδεκτή εξήγηση για αυτή την συμπεριφορά υπήρξε η αυταρχική διαπαιδαγώγηση και η καταπίεση κατά την παιδική ηλικία των Γερμανών, που αποτελούσε φαινόμενο εκείνη την εποχή. Παρόλ’ αυτά, ως κοινωνιολόγος, ο Stanley Milgram αποφάσισε να εμβαθύνει, πιστεύοντας πως για μια τέτοιου βαθμού υπακοή, σε σημείο που οδηγεί στο έγκλημα και τη δολοφονία, δεν μπορούσε να ευθύνεται μόνο η προσωπικότητα, ο χαρακτήρας και η εκπαίδευση, αλλά και οι πιεστικές κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν. Αυτό ακριβώς απέδειξε τελικά το, ίσως αντιδεοντολογικό, πείραμά του.
Οι δοκιμές ξεκίνησαν τον Ιούλιο του 1961 στο υπόγειο του Πανεπιστημίου Yale, τρεις μήνες μετά την έναρξη της δίκης του Γερμανού ανώτατου αξιωματικού Adolf Eichmann, επικεφαλής του τομέα των SS, εγκληματία πολέμου και βασικού υπεύθυνου για την εκτόπιση σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και την εξόντωση εκατομμυρίων αθώων. Η υπερασπιστική στρατηγική που υιοθέτησε ο κατηγορούμενος συνοψίζεται στη φράση: «εγώ απλώς υπάκουα στις διαταγές», αποποιούμενος κάθε ευθύνη ως προς την γενοκτονία. Έτσι, ο Milgram επινόησε ένα τεστ για να δει αν συνηθισμένοι νομοταγείς άνθρωποι θα μπορούσαν να προκαλέσουν σε κάποιον ένα θανατηφόρο ηλεκτροσόκ, στο όνομα της επιστήμης.
Τα υποκείμενα του πειράματος, καλούνταν να συμμετέχουν, έναντι αμοιβής, σε ένα ψυχολογικό πείραμα που θα εξέταζε το φαινόμενο της τιμωρίας στην ανθρώπινη εκπαίδευση. Μέσω κλήρωσης, οι δύο συμμετέχοντες που απαιτούσε η διαδικασία, έπαιρναν τους ρόλους του μαθητή και του δασκάλου, με τον πρώτο να δένεται σε μια καρέκλα και τον δεύτερο να κάθεται μπροστά σε μια κονσόλα ηλεκτρικής γεννήτριας, γεμάτη κουμπιά με ενδείξεις Volt, που θα συνδεόταν στο χέρι του εξεταζόμενου. Ξεκινώντας, ο «δάσκαλος» διαβάζει μια ακολουθία από λέξεις, τις οποίες ο «μαθητευόμενος» πρέπει να απομνημονεύσει. Για κάθε λάθος ή έλλειψη απάντησης, η ένταση των Volt που χτυπούν τον «μαθητή» αυξάνεται διαδοχικά, από τα αστεία 15V μέχρι τα πιθανώς θανατηφόρα 450V στο τελευταίο κουμπί που, παρά τις προβλέψεις της πανεπιστημιακής ομάδας έρευνας, πολλοί βρέθηκαν, πρόθυμα ή όχι, να το πατούν.
Στην πραγματικότητα, η μόνη ηλεκτρική εκκένωση που υπήρξε ήταν ένα δείγμα μικρής ισχύος στον «δάσκαλο», ώστε να έχει υπόψη του τον πόνο που θα προκαλούσε, ενώ το θύμα δεν ήταν παρά ένας πληρωμένος ηθοποιός για τις ανάγκες της ουσιαστικής έρευνας, με τις αντιδράσεις του, κραυγές πόνου και αίτηση να σταματήσει, ήταν όλες μαγνητοσκοπημένες, γεγονός που έκανε τον «δάσκαλο» το μόνο αληθινό πειραματόζωο.
«Δεν είναι τόσο ο χαρακτήρας του ανθρώπου, όσο η κατάσταση στην οποία βρίσκεται, που καθορίζει τις πράξεις του.»
–Stanley Milgram, Υπακοή στην αρχή
Η έρευνα έγινε γνωστή από το Πανεπιστήμιο του Yale. Δημοσιεύτηκε στο Journal of Abnormal and Social Psychology και οι αντιδράσεις που προκάλεσε στο κοινό ήταν αμφιλεγόμενες, ενώ οι περισσότερες κριτικές ήταν αυστηρές και κατηγορηματικές. Αργότερα, στο βιβλίο του Υπακοή στην αρχή: μια πειραματική άποψη, ο Milgram υποστηρίζει και αναλύει δύο θεωρίες, ως προς τον συμπεριφορισμό των ανθρώπων που υπάκουαν στις εντολές του κατά τη διάρκεια του πειράματος. Μιλά τόσο για αυτούς που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως κατάλληλο να πάρει τις αποφάσεις, αναλαμβάνοντας κάθε πιθανή ευθύνη και συνέπεια όσο και γι’ αυτούς που την αποδίδουν στο πρόσωπο που δίνει τα παραγγέλματα και τους κατευθύνει.
Εξηγεί τους παράγοντες που παρατηρεί ως προς την τυφλή υπακοή των συμμετεχόντων, που δεν είναι άλλοι από την πεποίθηση πως παρήγαγαν κάτι σημαντικό για την κοινωνία, κάποια γνώση που θα φαινόταν χρήσιμη στην επιστήμη, και την εμπιστοσύνη που τους ενέπνεε το κύρος και η σοβαροφάνεια της λευκής στολής του πειραματιστή που τον όριζε εξουσία. Αυτό οδήγησε περίπου το 95% των υποκειμένων να προχωρήσουν τα ηλεκτροσόκ έως και τα 150V, ενώ το 65% ήταν τελικά ικανό να φτάσει μέχρι το τέλος του πειράματος, ακόμα κι όταν, λίγο μετά τη μέση, ο υποτιθέμενος «μαθητής» παύει να ανταποκρίνεται στις ερωτήσεις, δίνοντας την εντύπωση πως είτε έχει χάσει τις αισθήσεις του είτε είναι ήδη νεκρός.
Το πείραμα επαναλήφθηκε πολλές φορές, ακόμα και από τον ίδιο τον Milgram, με τα αποτελέσματα να απογοητεύουν ακόμα περισσότερο την ανθρωπότητα, σε όλες τις παραλλαγές. Βρέθηκε να κατοπτρίζει, τελικά, ακόμα και τη σημερινή κοινωνία, πενήντα χρόνια μετά την πρώτη του δοκιμή. Δείχνει πως τα πράγματα ίσως χειροτερεύουν, καθώς, πλέον, το ποσοστό που δέχτηκε να πιέσει το τελευταίο κουμπί, αγγίζει το 90%.
Οι άνθρωποι είναι πλέον εξοικειωμένοι με τέτοιες συμπεριφορές, καθώς τέτοια ηθικά και δεοντολογικά διλήμματα συναντούν παντού στην καθημερινότητά τους, από υπαλλήλους που αναγκάζονται να κόψουν το ρεύμα σε κάποιον άπορο, να πουλήσουν ένα χαλασμένο ψάρι για φρέσκο θέτοντας ίσως τη ζωή κάποιου σε κίνδυνο, να υπογράψουν την κατάσχεση κάποιου σπιτιού ακόμα κι αν δεν το επιθυμούν, γιατί απλώς «ακολουθούν εντολές», και θεωρούν πως η ευθύνη δεν περνά από τα χέρια τους.
Παρά τις κατηγορίες περί ηθικής, είναι γεγονός πως το πείραμα επιβεβαίωσε επιστημονικά πως η προσωπική βούληση, οι ατομικές ελευθερίες, ακόμα και η ανθρώπινη ενσυναίσθηση δεν είναι τελικά ικανές να αποτρέψουν τη βαρβαρότητα και την αποδοχή μιας κοινώς αποδεκτής εξουσίας.
«Σε κάθε μηχανή εξουσίας, ακόμα και οι πιο τερατώδεις πράξεις που συντελούνται οφείλονται σε όχι κάποια διεστραμμένα απάνθρωπα τέρατα, αλλά από πολύ συνηθισμένους και φυσιολογικούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να διαπράξουν τα πιο σκοτεινά και αποτρόπαια εγκλήματα κρυμμένοι πίσω από τις εντολές του καθήκοντος»
-Hannah Arendt
Και το ερώτημα παραμένει: ποιος είναι πραγματικά υπεύθυνος και τις πράξεις μας; Είναι οι εξουσίες που μας χειραγωγούν ή μπορούμε να επιλέξουμε να ανήκουμε στο 5% που αρνήθηκε εξ αρχής να συμμετάσχει στο πείραμα του Stanley Milgram;
