Της Θεοδώρας Κρέπη,
Ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς της προ της Επαναστάσεως εποχής, ήταν το έτος 1814. Το Σεπτέμβριο αυτού του έτους τρεις έμποροι, ο Εμμανουήλ Ξάνθος από την Πάτμο, ο Νικόλαος Σκουφάς από την Άρτα και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Ιωάννινα, ίδρυσαν στην Οδησσό της Ρωσίας, μια ακμάζουσα ελληνική παροικία, τη Φιλική Εταιρεία. Ήταν μια μυστική οργάνωση, με στόχο την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης και την προετοιμασία του κλίματος, για το ξέσπασμα της επανάστασης και την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
Εξ αρχής, η Εταιρεία είχε χαρακτήρα μυστικής οργάνωσης. Δανείστηκε αρκετά στοιχεία από άλλες μυστικές οργανώσεις, όπως το Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον (μέλος του οποίου είχε υπάρξει ο Τσακάλωφ, ο οποίος αργότερα μετέφερε την εμπειρία και τις γνώσεις του στη Φιλική Εταιρεία, αλλά και τον τεκτονισμό. Για να διασφαλίσουν τον συνωμοτικό χαρακτήρα της οργάνωσης, οι ιδρυτές της δημιούργησαν μυστικό αλφάβητο (αποτελούμενο από 22 γράμματα, τα επονομαζόμενα “γράμματα των ιερέων”) και υιοθέτησαν κωδικά ονόματα: ΑΒ για τον Τσακάλωφ, ΑΓ για το Σκουφά, ΑΔ για το Ξάνθο. Το ΑΑ δεν δόθηκε σε κανένα από τα μέλη· συμβόλιζε την “αόρατη αρχή”, άγνωστη στους πολλούς, ωστόσο, οι ιδρυτές άφηναν εντέχνως να εννοηθεί, ότι πίσω από αυτήν βρισκόταν ο ίδιος ο τσάρος. Η αντίληψη αυτή ερχόταν σε πλήρη συμφωνία με τη μακραίωνη πεποίθηση των Ελλήνων, ότι η σωτηρία τους θα προερχόταν από την ομόθρησκη Ρωσία. Στόχος αυτής της διάδοσης ήταν η ενίσχυση του γοήτρου της Εταιρείας, καθώς οι ιδρυτές της δεν ήταν πρόσωπα με μεγάλο κύρος.
Τα μέλη της οργάνωσης προέρχονταν από όλα τα κοινωνικά στρώματα· έμποροι και λόγιοι της διασποράς, πολεμιστές, ιερείς, προεστοί, αλλά και άτομα που ανήκαν στις κατώτερες κοινωνικές και οικονομικές τάξεις, δέχτηκαν με ενθουσιασμό να γίνουν μέλη της Εταιρείας. Από τα πιο επιφανή μέλη της ήταν οι Γιωργάκης Ολύμπιος, Γιάννης Φαρμάκης, Παλαιών Πατρών Γερμανός, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Καραγεώργης Σερβίας, Παπαφλέσσας, Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος, Αντώνιος Κομιζόπουλος, Αθανάσιος και Παναγιώτης Σέκερης και πολλοί άλλοι. O τελευταίος, μετά το θάνατο του Σκουφά, το 1818, το διαδέχτηκε ως ηγετικό στέλεχος και έφερε νέα πνοή στην Εταιρεία με τις γνώσεις και τις διασυνδέσεις του. Η μυητική δραστηριότητα των Φιλικών εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, με επίκεντρο τις πόλεις που φιλοξενούσαν τις οικονομικές, και όχι μόνο, δραστηριότητες των Ελλήνων, και έφτασε έως και την Αίγυπτο.
Στις παραμονές του Αγώνα, αριθμούσε αρκετά μέλη, Έλληνες και μη, όλων των κοινωνικών τάξεων και των επαγγελμάτων. Η μύηση νέων μελών ενισχύθηκε σημαντικά μετά το 1818 με τη μεταφορά της έδρας της Εταιρείας στην Κωνσταντινούπολη, στην πόλη που συγκέντρωνε την “αφρόκρεμα” των πλουσίων και διανοούμενων Ελλήνων. Οι μυημένοι κατατάσσονταν σε 7 βαθμούς. Αυτοί ήταν οι Βλάμηδες (αδελφοποιτοί), οι Συστημένοι, οι Ιερείς, οι Ποιμένες, οι Αρχιποιμένες, οι Αφιερωμένοι και οι Αρχηγοί αφιερωμένων (οι δύο τελευταίοι βαθμοί αφορούσαν τους στρατιωτικούς). Υπήρχε επίσης, και ο θεσμός των Δώδεκα Αποστόλων· η αποστολή τους ήταν, μεταξύ άλλων, να πηγαίνουν όπου υπήρχαν Έλληνες, να διαδίδουν τα δικαιώματα του Ελληνισμού για απελευθέρωση και να προσηλυτίζουν νέα μέλη.
Για να γίνει κανείς μέλος της Φιλικής Εταιρείας, έπρεπε πρώτα να περάσει από μια τριήμερη διαδικασία μύησης. Το δικαίωμα μύησης νέων μελών είχαν μόνο τα ανώτερα στελέχη, που ονομάζονταν Ιερείς. Το αποκορύφωμα της τελετής μύησης, που είχε έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα, λάμβανε χώρα την τρίτη μέρα: ο κατηχούμενος, που αποκαλείτο προσήλυτος, γονάτιζε μπροστά σε ένα τραπέζι, ασπαζόταν την εικόνα της Παναγίας και έπειτα, με το δεξί χέρι πάνω στην εικόνα και κρατώντας με το αριστερό ένα κερί, επαναλάμβανε το Μεγάλο Όρκο των Φιλικών, που απήγγειλε ο Ιερέας. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το τελευταίο τμήμα του Όρκου:
“Τέλος πάντων ὁρκίζομαι εἰς σέ, ὦ Ἱερά πλήν τρισαθλία Πατρίς!, ὁρκίζομαι εἰς τάς πολυχρονίους βασάνους Σου· ὁρκίζομαι εἰς τά πικρά δάκρυα, τά ὁποῖα τόσους αἰῶνας ἔχυσαν καί χύνουν τά ταλαίπωρα τέκνα Σου· εἰς τά ἴδια μου δάκρυα χυνόμενα κατά ταύτην τήν στιγμήν καί εἰς τήν μέλλουσαν ἐλευθερίαν τῶν ὁμογενῶν μου, ὅτι ἀφιερώνομαι ὅλως εἰς Σε. Εἰς τό ἑξῆς Σύ θέλεις εἶσαι ἡ αἰτία καί ὁ σκοπός τών διαλογισμῶν μου. Τό ὄνομά Σου ὁ ὀδηγός τῶν πράξεών μου, καί η εὐτυχία Σου ἡ ἀνταμοιβή τῶν κόπων μου. Ἡ θεία δικαιοσύνη ἄς ἐξαντλήσῃ ἐπάνω εἰς τήν κεφαλήν μου ὅλους τούς κεραυνούς της, τό ὄνομά μου νά εἶναι εἰς ἀποστροφήν, καί τό ὑποκείμενόν μου τό ἀντικείμενον τῆς κατάρας καί τοῦ ἀναθέματος τῶν Ὁμογενῶν μου, ἀνίσως λησμονήσω εἰς μίαν στιγμήν τάς δυστυχίας των καί δέν ἐκπληρώσω τό χρέος μου. Τέλος, ὁ θάνατός μου ἄς εἶναι ἡ ἄφευκτος τιμωρία τοῦ ἁμαρτήματός μου, διά νά μή μολύνω τήν ἁγνότητα τῆς ἑταιρείας μέ τήν συμμετοχή μου.”
Αξίζει βέβαια να σημειωθεί, πως δεν τήρησαν όλα τα μέλη τον παραπάνω όρκο. Σε κάποιες περιπτώσεις, είτε από απροσεξία, είτε επειδή αποσκοπούσαν στο προσωπικό τους όφελος, ορισμένοι μυημένοι φανέρωσαν πληροφορίες, στις τουρκικές αρχές ή αλλού. Η Εταιρεία λάμβανε αυστηρά μέτρα, και πολλοί από αυτούς τους προδότες εκτελέστηκαν. Όσο όμως, κι αν οι Φιλικοί προσπάθησαν να διατηρήσουν το συνωμοτικό χαρακτήρα της Εταιρείας, κάποιες από τις κινήσεις τους ήταν γνωστές στις ευρωπαϊκές ή τουρκικές αρχές.
Μια οργάνωση σαν τη Φιλική Εταιρεία, με το ανθρώπινο δυναμικό της να αποτελείται από ένα ετερόκλητο πλήθος ατόμων, συχνά με μοναδικό κοινό τα πατριωτικά τους αισθήματα, χρειαζόταν έναν ηγέτη. Αυτός αναζητήθηκε αρχικά, στο πρόσωπο του Ιωάννη Καποδίστρια, Υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, μιας προσωπικότητας με μεγάλο κύρος, που δυνητικά θα μπορούσε να επηρεάσει και τον ίδιο τον τσάρο, ώστε να συμβάλλει στην επανάσταση. Τον Ιανουάριο του 1819, ο Ξάνθος πήγε στην Πετρούπολη, για να τον συναντήσει και να του εκθέσει την κατάσταση. Ο Καποδίστριας, μη θέλοντας να χάσει την εμπιστοσύνη του τσάρου, αλλά και θεωρώντας πως μια τέτοια πρωτοβουλία ήταν εξαιρετικά βιαστική, καθώς δεν πίστευε ότι είχε φτάσει η στιγμή για τον ξεσηκωμό του γένους, αρνήθηκε.
Οι Φιλικοί μάλλον περίμεναν μια τέτοια αντίδραση, γιατί αρκετά γρήγορα μετά από αυτό, στράφηκαν σε μια άλλη σημαίνουσα για τον Ελληνισμό προσωπικότητα της εποχής, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, υπασπιστή του τσάρου. Εκείνος αποδέχτηκε την πρόταση, με τον όρο να ανήκει στον ίδιο, η πλήρης κυριότητα για τη λήψη αποφάσεων. Μετά την αποδοχή του όρου του από τους Φιλικούς, ανακηρύχθηκε, τον Απρίλιο του 1820, Γενικός Επίτροπος της Αρχής. Αμέσως μετά, ο Υψηλάντης παραιτήθηκε από το ρωσικό στρατό, και ξεκίνησε μια περιοδεία σε περιοχές με ισχυρό ελληνικό στοιχείο, με στόχο να διαδώσει το μήνυμα της επικείμενης επανάστασης.
Οι Φιλικοί αποφάσισαν τελικά την έναρξη της Επανάστασης από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, το Φεβρουάριο του 1821. Η εξέλιξη του κινήματος αυτού κατέδειξε το λανθασμένο της απόφασης του Υψηλάντη να ζητήσει από τους Φιλικούς την απόλυτη εξουσία στη λήψη αποφάσεων, περιορίζοντας αποφασιστικά το ρόλο των υπολοίπων μελών. Με την αποτυχία της επανάστασής του και τη φυλάκισή του από τις αυστριακές αρχές, η Εταιρεία έμεινε ουσιαστικά ακέφαλη, και δεν κατάφερε να διαδραματίσει το ρόλο, που επιθυμούσε στην έναρξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο έναν μήνα αργότερα. Ωστόσο, η συμβολή της στην προετοιμασία της Επανάστασης είναι αναμφισβήτητη. Συνένωσε όλους της Έλληνες, της διασποράς και τους υπό οθωμανική κατοχή, σε έναν κοινό σκοπό, παραμερίζοντας τις τοπικιστικές τους διαθέσεις, ενώ για πρώτη φορά οι Έλληνες πίστεψαν ότι θα μπορούσαν να απελευθερωθούν στηριζόμενοι στις δικές τους δυνάμεις και μόνο, χωρίς να περιμένουν εξωτερική βοήθεια.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Α. Βακαλόπουλος (2020) Νέα Ελληνική Ιστορία. Από το 1204 έως τις αρχές του 20ου αιώνα, 5η έκδοση, Αθήνα: Ηρόδοτος
- Ε. Βόγλη (2016) “Η ελληνική κοινωνία πριν το 1821” Στο Θέματα ελληνικής ιστορίας (19ος-20ός αιώνας), e–book, αποθετήριο Κάλλιπος.
- Σ. Καργάκος (2014) Η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Αθήνα: Ειδική έκδοση για τη Real News
- Ν. Σβορώνος (2007) Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο
- Σ. Τρικούπης (1860) Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως τόμος Α’ Λονδίνο: Τυπογρ. Ταϋλόρου και Φραγκίσκου
