Το αγροτικό ζήτημα και οι κοινωνικές εξελίξεις στην Ελλάδα

Του Άγγελου Μεταλλίδη,

Στην Ελλάδα από τα μέσα του 19^ου αιώνα, γίνεται όλο και πιο αισθητό το πρόβλημα της μεγάλης γαιοκτησίας και ειδικά μετά το 1881, καθώς τότε εντάσσονται στην επικράτεια η Θεσσαλία και η Άρτα. Μέσα από τις συμφωνίες μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας υπήρχαν περιορισμοί, που δεν επέτρεπαν από το ελληνικό κράτος την κατάσχεση των οθωμανικών εκτάσεων σε αυτά τα εδάφη, με το δημόσιο να χάσει ένα σημαντικό οικονομικό κεφάλαιο. Οι Τούρκοι, που κατείχαν τους τίτλους ιδιοκτησίας από αυτές τις μεγάλες εκτάσεις, αποφάσισαν σε μεγάλο ποσοστό να πουλήσουν τις περιουσίες τους σε Έλληνες κεφαλαιούχους. Σε δύσκολή θέση περιήλθαν και οι κολίγοι (αγρότες που ήταν εξαρτημένοι από τη γη αυτή), καθώς οι νέοι κάτοχοι της γης τους ανάγκασαν να καταβάλουν ενοίκιο για ένα μικρό κομμάτι γης με εξαντλητικούς όρους και αν δεν τους υλοποιούσαν θα εκδιώχνονταν από την γη.

Με τις συνθήκες ζωής τους να είναι άθλιες, βασικό τους αίτημα ήταν η παρέμβαση του κράτους για να αναδιανείμουν τη γη. Έβρισκαν, ωστόσο, μια σθεναρή αντίσταση από τους τσιφλικάδες, που είχαν τη στήριξη από την κυβέρνηση και τη χωροφυλακή και έτσι, κατηύθυναν τις ζωές των κολίγων. Οι τσιφλικάδες στόχευαν, όπως είναι φυσικό, στη διατήρηση της ιδιοκτησίας τους και για αυτό, ισχυρίζονταν, πως η περιοχή της Θεσσαλίας είχε επί μακρόν το σύστημα της μεγάλης κατάτμησης της γης και της εκμετάλλευσής της. Οι γαιοκτήμονες όμως, –πέραν από ελάχιστες εξαιρέσεις- δεν εκμεταλλεύτηκαν τις καινοτόμες τεχνολογίες για την καλλιέργεια της γης, ενώ δεν χρησιμοποίησαν ούτε μεγάλα εγγειοβελτιωτικά έργα, με αποτέλεσμα τα χαμηλά επίπεδα παραγωγής, παρά τις μεγάλες δυνατότητες του τόπου. Αυτή η στασιμότητα, οδήγησε στη σταδιακή στήριξη των κολίγων από τον αστικό πληθυσμό, με την κοινωνική αφύπνιση να κάνει σιγά σιγά τα πρώτα βήματα.

Τα επόμενα έτη δεν έλειπαν οι αντιδράσεις και οι τοπικές συγκρούσεις, με τα γεγονότα να έχουν μεγαλύτερη ένταση από το 1905 και μετά. Τον επόμενο χρόνο, η κυβέρνηση του Θεοτόκη στράφηκε για πρώτη φορά στην επίλυση του ζητήματος μέσα από νομοθετικά έργα, ωστόσο, απέτυχε. Μέσα στο ίδιο έτος (1906), πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη εξέγερση από την πλευρά των κολίγων με τον Μαρίνο Αντύπα να πρωτοστατεί στις κινητοποιήσεις και να προβάλει ως λύση, την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και τη διανομή τους στους αγρότες, με την παράλληλη αποζημίωση των ιδιοκτητών. Τελικά, δεν πέτυχε τους σκοπούς του και δολοφονήθηκε τον Μάρτιο 1907.

Ο Θεοτόκης επανήλθε με μια ακόμα νομοθετική προσπάθεια το 1907 και αυτή τη φορά μπόρεσε να αποκαταστήσει, εν μέρει, τις μικρές ιδιοκτησίες στη Θεσσαλία, δίνοντας σε χιλιάδες ακτήμονες οικογένειες ένα μικρό τμήμα γης. Ο κοινωνικός αναβρασμός θα επανέλθει με αφορμή να είναι το κίνημα στο Γουδί, που πυροδότησε τα γεγονότα στο Κιλελέρ. Αργότερα, οι Φιλελεύθεροι συνειδητοποίησαν ότι η μη διευθέτηση του αγροτικού προβλήματος δεν θα επέτρεπε την αναγκαία ομόνοια στο εσωτερικό και το κύρος της Ελλάδας προς τους άκληρους πληθυσμούς της Μακεδονίας, της Θράκης και της Ηπείρου θα κλονιζόταν. Για την επίλυση αυτού του ζητήματος, η κυβέρνηση Βενιζέλου θα αποφασίσει τον τερματισμό των εξώσεων για τους κολίγους, κάτι που σταδιακά, θα επιτρέψει την απαλλοτρίωση μεγάλων γαιοκτησιών και έως το 1914, είχε κατορθωθεί η απαλλοτρίωση του 1/6 της συνολικής έκτασης των τσιφλικιών.

Πέραν, ωστόσο, από το αγροτικό ζήτημα η χώρα ερχόταν αντιμέτωπη με τις διαδοχικές σταφιδικές κρίσεις, που έγιναν αισθητές ιδιαίτερα από τη δεκαετία το 1890. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε σε νέες κοινωνικές μεταβολές, όπως η αύξηση της μετανάστευσης, κατά βάση προς τις ΗΠΑ στις αρχές του 20^ου αιώνα. Ο πληθυσμός, που αποφάσισε να εγκαταλείψει τη χώρα, είχε μικρή αγροτική ιδιοκτησία, είτε σε πεδινές είτε σε ορεινές περιοχές. Αυτοί που δεν είχαν τα απαραίτητα χρήματα για να αγοράσουν το εισιτήριο για το υπερατλαντικό ταξίδι, στράφηκαν στα γειτονικά αστικά κέντρα. Η μετακίνηση του πληθυσμού οδήγησε, όπως είναι φυσικό, στην αστικοποίηση. Μεγάλο μέρος, όμως, των ανθρώπων που κινήθηκαν στις πόλεις ήταν γυναίκες και παιδιά και απασχολήθηκαν στις μικρές βιομηχανίες ή στις οικογενειακές επιχειρήσεις και τα μικρά εργαστήρια (τρόφιμα, επεξεργασία δέρματος, κλωστοϋφαντουργία, ενδύματα, βιομηχανία καπνού). Σταδιακά, λοιπόν, κάνει πιο έντονα την εμφάνισή της η κοινωνική τάξη των μισθωτών και των εργατών γενικότερα, που δημιουργήθηκε από την αργή εκβιομηχάνιση, την αστική ανάπτυξη και την άνοδο του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Η τάξη αυτή ήταν αντιμέτωπη με τις χαμηλές απολαβές, το εξαντλητικό ωράριο, την έλλειψη ασφάλισης και γενικά τις υποβαθμισμένες συνθήκες ζωής.

Στην Ελλάδα των αρχών του 20^ου αιώνα, το εργατικό κίνημα δεν βρισκόταν στο ίδιο σημείο, όπως στην Ευρώπη. Οι απεργιακές κινητοποιήσεις δεν συνηθίζονταν εκείνο το διάστημα, τουλάχιστον έως το 1909, με τις κινητοποιήσεις να είναι σπάνιες και ασυντόνιστες, ενώ τα εργατικά σωματεία εξελίχθηκαν μετά το 1905. Οι αγροτικές εξεγέρσεις μαζί με τα σταδιακά βήματα του εργατικού κινήματος στις πόλεις, έστρεψαν κάποιους πολιτικούς στην προσπάθεια επίλυσης κάποιον κοινωνικών προβλημάτων. Από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, έχουμε μία γενναία κίνηση για τη διευθέτηση του αγροτικού προβλήματος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος προχωρά στην ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης και απαλλοτριώνει τις μεγάλες ιδιοκτησίες γης, ενώ μεριμνά και για την αποκατάσταση των προσφύγων, που προέκυψαν από τους Βαλκανικούς Πολέμους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Βασίλης Πατρώνης, στην διαδικτυακή έκδοση της «Καθημερινής», «Το Αγροτικό Ζήτημα στην Ελλάδα», Διαθέσιμο εδώ
• Καίτη Αρώνη-Τσίχλη, «Αγροτικό ζήτημα και αγροτικό κίνημα, Θεσσαλία 1881-1923», Εκδόσεις Παπαζήση 2005