Της Μαρίας Μπουλιέρη,
Το διαζύγιο κατά το μουσουλμανικό δίκαιο είναι ένας θεσμός που γνωρίζει μεγάλη ποικιλομορφία και διαφοροποιήσεις τόσο ανάμεσα στα διάφορα κράτη, όσο και ανάμεσα στις διαφορετικές χρονικές περιόδους. Για το παραδοσιακό ισλαμικό δίκαιο το διαζύγιο θεωρείται «η πλέον απεχθής από τις νόμιμες συμπεριφορές». Βασικό του χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός ότι συνήθως λαμβάνει χώρα εξωδικαστικά, χωρίς την παρεμβολή κάποιας δημόσιας αρχής, με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολος ο έλεγχος της νομιμότητάς του, αλλά και να μην μπορεί να εξασφαλιστεί η ισότητα των μερών, δηλαδή του και της συζύγου. Αυτή είναι μια βασική διαφορά σε σχέση με τις ρυθμίσεις του δυτικού κόσμου όσον αφορά τη λύση του γάμου, όπου εξασφαλίζεται η ισότητα των δύο φύλων και ο σεβασμός των δικαιωμάτων τους. Ωστόσο, οι τροποποιήσεις που έχουν εισάγει τα σύγχρονα μουσουλμανικά κράτη, όπως η Τυνησία, έχουν αρχίσει να ξεπερνούν τέτοιου είδους διακριτικές συμπεριφορές και να τα εναρμονίζουν με τις επιταγές του ευρωπαϊκού δικαίου.
Πιο αναλυτικά, στο μουσουλμανικό δίκαιο υπάρχουν διαφορετικοί τύποι διαζυγίου. Το συνηθέστερο στην πράξη και πιο διαδομένο είναι το talaq, δηλαδή το διαζύγιο με αποπομπή της συζύγου. Η αποπομπή της συζύγου είναι ένα δικαίωμα του συζύγου, το οποίο μάλιστα δεν μπορεί να περιοριστεί με κανέναν τρόπο, ούτε αν συμφωνηθεί κάτι αντίθετο στη γαμική σύμβαση. Το διαζύγιο αυτό επέρχεται με την αναφώνηση της φράσης «σε χωρίζω» από τον σύζυγο προς την σύζυγο, η οποία μπορεί να μην είναι καν παρούσα. Η φράση αυτή μπορεί να ειπωθεί με οποιονδήποτε τρόπο, ακόμα και τηλεφωνικά ή μέσω αντιπροσώπου. Η μόνη προϋπόθεση είναι να υπάρχουν δύο μάρτυρες, με σκοπό να μην ασκείται καταχρηστικά – σύμφωνα με το σκεπτικό του ισλαμικού δικαίου – το παραπάνω δικαίωμα του άντρα.
Το talaq διακρίνεται σε οριστικό και μη οριστικό ανάλογα με την πραγματική βούληση του συζύγου. Για να είναι αποδεκτό το οριστικό talaq σύμφωνα με το Κοράνι, θα πρέπει η φράση αυτή να ειπωθεί τρεις φορές, όχι όμως συνεχόμενες, αλλά να μεσολαβήσει μια «περίοδος καθαριότητας» της γυναίκας μεταξύ των εμμήνων ρήσεων της, ανά φορά. Στόχος της πρόβλεψης αυτής, είναι να δοθεί χρόνος για μια πιο ώριμη απόφαση και να προστατευθεί κατά το δυνατό ο θεσμός της οικογένειας. Στην πράξη, ωστόσο, παρατηρούνται διαφορετικές πρακτικές, καθώς, όπως είπαμε, δεν υπάρχει απόλυτη ομοιομορφία στην παράδοση όλων των μουσουλμανικών κρατών και δεν μεσολαβεί κάποια δημόσια αρχή για την λύση του γάμου που να εγγυάται τη νομιμότητα της διαδικασίας. Σε ορισμένες νομοθεσίες η συγκεκριμένη μορφή διαζυγίου καταργήθηκε ή δόθηκε και στη σύζυγο η δυνατότητα να μπορεί να διαζευχθεί μονομερώς και χωρίς να προβάλει κάποιον ιδιαίτερο λόγο, όπως στην Τυνησία που σύμφωνα με το αρ.30 του Οικογενειακού Κώδικα και οι δύο σύζυγοι μπορούν να ζητήσουν δικαστικό διαζύγιο […] χωρίς να απαιτείται η συναίνεση του άλλου συζύγου.
Υπάρχει, επίσης, το δικαστικό διαζύγιο, το οποίο κατά το παραδοσιακό μουσουλμανικό δίκαιο απαγγελλόταν από τους ιεροδικαστές με πρωτοβουλία του ή της συζύγου για λόγους που προβλέπονταν από το νόμο – λόγοι που, ωστόσο, ήταν διαφορετικοί ανάλογα με το φύλο. Το δικαστικό διαζύγιο είχε περιορισμένη εφαρμογή σε σχέση με το εξωδικαστικό που αναφέραμε παραπάνω, κατάσταση που αλλάζει με τον εκμοντερνισμό των μουσουλμανικών κρατών. Το αρ.30 του Οικογενειακού Κώδικα στη Τυνησία, εκτός της παραπάνω πρόβλεψης, ορίζει επιπλέον, ότι «διαζύγιο εκτός δικαστηρίου παραμένει χωρίς έννομη συνέπεια». Στην Αλγερία, επίσης, μετά τις τροποποιήσεις του 2005 προβλέπεται ότι «οποιασδήποτε μορφής διαζύγιο υπόκειται σε προηγούμενη άδεια του (θρησκευτικού) δικαστή», αλλά και στην Ινδονησία και το Ιράν, ότι η λύση του γάμου επιτυγχάνεται μόνο έπειτα από δικαστική απόφαση (Ν. 9/1975 και Law of Personal Status 1979 αντίστοιχα).
Άλλοι τύποι διαζυγίου είναι το διαζύγιο τύπου Khol’, το συναινετικό και αυτό που βασίζεται σε λόγους που προβλέπονται από το νόμο. Στο διαζύγιο τύπου Khol’, η σύζυγος προφέρει μια φορά τη λέξη «Khol’», ωστόσο ο σύζυγος είναι αυτός που εν τέλει θα την χωρίσει, καθώς έγκειται στην δική του συγκατάθεση το εάν θα λυθεί ο γάμος ή όχι. Στην πραγματικότητα, ο σύζυγος συναίνει μόνο εφόσον η σύζυγος του επιστρέψει την προίκα που έλαβε από εκείνον κατά την τέλεση του γάμους τους. Ο τύπος αυτός κατακρίνεται έντονα από τους ευρωπαίους νομικούς ως θεσμός «εξαγοράς της ελευθερίας» της συζύγου από τον άντρα. Στο συναινετικό διαζύγιο ο λόγος για τον οποίο αποφασίζουν οι σύζυγοι να λύσουν το γάμο τους δεν είναι απαραίτητο να γίνει γνωστός στο δικαστή και εναπόκειται στην ελεύθερη βούληση των μερών. Το είδος αυτό είναι ένα μεγάλο βήμα για την εξίσωση των φύλων στον μουσουλμανικό κόσμο και εφαρμόζεται ήδη σε χώρες, όπως η Αίγυπτος, το Μαρόκο, η Αλγερία και η Τυνησία.
Σχετικά, με το διαζύγιο που βασίζεται στους λόγους που προβλέπει ο νόμος, αυτοί τις περισσότερες φορές είναι διαφορετικοί για τα δύο φύλα. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι οι λόγοι που προβλέπονται για την γυναίκα είναι αριθμητικά περισσότεροι σε σχέση με αυτούς που προβλέπονται για τον άνδρα, γεγονός που δείχνει μια επιφανειακή προστασία της θέσης της γυναίκας, ωστόσο μην ξεχνάμε ότι ο άνδρας διατηρεί πάντα το δικαίωμα να χωρίσει την γυναίκα χωρίς κανένα λόγο (talaq). Οι λόγοι ποικίλουν ανάλογα με τις διαφορετικές σχολές ερμηνείας του Κορανίου. Πέρα από τα απόλυτα και τα σχετικά κωλύματα του γάμου, όπως το να παντρευτεί κάποιος δύο αδερφές, περιπτώσεις που δικαιολογούν αυτόματα την ακύρωση του γάμου, οι λόγοι ποικίλουν από την πιο αυστηρή ερμηνεία που προβλέπει μόνο δύο λόγους την αδυναμία του συζύγου να ολοκληρώσει το γάμο και την αποστασία του από το Ισλάμ, μέχρι την πιο «φιλελεύθερη» που προβλέπει σαν λόγο «ακόμα και» άσκηση σωματικής ή ψυχολογικής βίας στη γυναίκα ή την αδυναμία του να συντηρήσει για παρατεταμένη χρονική περίοδο την οικογένεια του.
Ως προς τη διαδικασία έκδοσης του δικαστικού διαζυγίου ενώπιον του Kadi, κλείνοντας, αξίζει να αναφέρουμε ότι δικονομική ισότητα των συζύγων δεν υφίσταται, καθώς σε πολλές περιπτώσεις η γυναίκα δεν είναι ενήμερη για τη διαδικασία λαμβάνει χώρα – πρακτική που αλλάζει σταδιακά με τις νέες κωδικοποιήσεις και πως η απόφαση του διαζυγίου δεν υπόκειται σε ένδικα μέσα σε καμία από τις επιμέρους ισλαμικές νομοθεσίες. Μόνη εξαίρεση αποτελεί το τμήμα που αφορά την καταβολή της διατροφής ή της αποζημίωσης εκ μέρους του συζύγου, σε καμία περίπτωση, όμως, και το τμήμα της λύσεως του γάμου.
Συνοψίζοντας, γίνεται άμεσα αντιληπτό ότι το διαζύγιο είναι ένας θεσμός στο μουσουλμανικό δίκαιο που γνωρίζει ακόμα περισσότερες διαφοροποιήσεις από το δυτικοευρωπαϊκό δίκαιο σε σχέση με τον θεσμό του γάμου. Είναι ιδιαίτερα αισιόδοξο, ωστόσο, ότι πολλά μουσουλμανικά κράτη εισάγουν στη νομοθεσία τους νέες τροποποιήσεις που τείνουν να πλησιάσουν τα ευρωπαϊκά πρότυπα και να εξασφαλίσουν την ισότητα των φύλων και την προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών τους, και ιδιαίτερα αυτών της γυναίκας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Dissolution of Marriage (Divorce) under Islamic Law, Lawal Mohammed Bani and Hamza A. Pate, ISSN 2224-3259 (Online), 2015
- amu.ac.in, Divorce, διαθέσιμο εδώ
- firstpost.com, “Triple talaq: Muslim law board should take cues from divorce rules in 22 ‘Islamic nations’, not delay reforms”, διαθέσιμο εδώ
- al-islam.org, “Chapter 3: Divorce, Divorce and Mahr, Proprietorship”, διαθέσιμο εδώ
