Της Κατερίνας Σαλάτα,
Στον σύγχρονο κόσμο, ο άνθρωπος, ως πολίτης ενός ζωντανού και δημοκρατικού πολιτεύματος, δεν περιορίζεται απλώς στην πολιτική, οικονομική και ηθική του ανεξαρτησία· κρατά στα χέρια του ένα ανεκτίμητο προνόμιο, αυτό του δικαιώματος να ορίζει τη ζωή του όπως ο ίδιος επιθυμεί, να ακολουθεί τη φωνή της συνείδησής του, να υφαίνει ο ίδιος το μέλλον του χωρίς φόβο, χωρίς καταπίεση. Επιπλέον, το Σύνταγμα και οι νόμοι, όταν εφαρμόζονται με πίστη και δικαιοσύνη, δε στέκουν ως απρόσωπα οικοδομήματα, αλλά ως ζωντανά σύμβολα δικαιοσύνης και εμπιστοσύνης. Και πάνω απ’ όλα, αναδίδουν την ουσία της ελευθερίας, εκείνης που δίνει νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Στο παρόν άρθρο, λοιπόν, θα εξεταστούν οι περιορισμοί που τίθενται στο δικαίωμα του αυτοκαθορισμού, με σκοπό να φωτιστεί το κρίσιμο ερώτημα: «Πόσο πραγματικά ελεύθερος είναι ο σύγχρονος άνθρωπος;».
Στην καθημερινή ζωή, οι περιορισμοί που κρατούν τον άνθρωπο δέσμιο δεν είναι πάντα ορατοί, γίνονται όμως αισθητοί σε μικρές καθημερινές στιγμές. Για παράδειγμα, ένας περιορισμός ξετυλίγεται όταν μία μητέρα αναγκάζεται να δουλεύει εξαντλητικά ωράρια για να καλύψει τα έξοδα της οικογένειας της, με αποτέλεσμα να παραγκωνίσει τα όνειρά της, γιατί αδιαμφισβήτητα προέχει η επιβίωση. Ή όταν ένας νέος βλέπει την ευκαιρία μιας σπουδής ή ενός ταξιδιού να αποτελεί μακρινό όνειρο, λόγω κόστους και αβεβαιότητας και έτσι να συμβιβάζεται σε μία δουλειά που δεν τον γεμίζει, λαμβάνοντας δε τα υποτυπώδη .
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι οι επιλογές των ανθρώπων δεν είναι πάντα προϊόντα της προαίρεσης τους, όπως θεωρητικά αναλύθηκαν παραπάνω, τουναντίον πρόκειται για προϊόντα οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών κριτηρίων. Από την άλλη, ο θεσμός του κοινωνικού κράτους και οι πολιτικές που εφαρμόζει δε φαίνεται έμπρακτα να ενσκήπτουν στον μέγιστο βαθμό στα προβλήματα της κοινωνίας, να παράσχουν την αναγκαία βοήθεια που θα έπρεπε στους πολίτες. Έτσι, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι αποπνικτικοί ρυθμοί ζωής, οι ατελείωτες υποχρεώσεις και τα καθημερινά προβλήματα καταβροχθίζουν σαν ένα αδηφάγο κήτος την προσωπική ελευθερία του ανθρώπου, θρυμματίζουν την ψυχική του ηρεμία και σβήνουν σιγά σιγά την ελπίδα για το αύριο, αφήνοντάς τον παγιδευμένο σε έναν ατέρμονο κύκλο κόπου και αβεβαιότητας.
Μία νέα μορφή περιορισμού που υφίσταται ο σύγχρονος άνθρωπος εντοπίζεται στον χώρο των social media και της μόδας. Οι οίκοι μόδας, αν και έχουν αλλάξει το αφήγημα τους περί αψεγάδιαστων σωμάτων και ανθρώπων με ατέλειες, εν τούτοις τα στερεότυπα που οι ίδιοι δημιούργησαν και οι κοινωνικές νόρμες που καθόρισαν, δε μπορούν να καταρριφθούν τόσο εύκολα. Με λίγα λόγια, η μανία για την ομορφιά και το αψεγάδιαστο σώμα και η κοινωνική αποδοχή αποτελούν εδραιωμένες και σαγηνευτικές Σειρήνες για τη συνείδηση των ανθρώπων.
Έτσι λοιπόν, ο άνθρωπος, χωρίς την απαιτούμενη κριτική σκέψη και την εγκράτεια που του παρέχει το οπλοστάσιο των ηθικών αξιών , «επιλέγει» να θυσιάσει την προσωπική του ελευθερία και τη μοναδικότητα του στον «βωμό της αγέλης» . Ταυτόχρονα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι επιδραστές (influencers), κατασκευάζουν επίπλαστες ανάγκες στο κοινό, προβάλλοντας έναν τρόπο ζωής και μια εικόνα «ιδανική», που όμως απέχει παρασάγγας από την πραγματικότητα.
Χωρίς λοιπόν τα απαιτούμενα αντίβαρα, ο άνθρωπος «υποσιτίζεται» πνευματικά και αυτό με τη σειρά του προσφέρει «κοινωνική αβιταμίνωση». Ο μύθος της αλληγορίας του σπηλαίου του Πλάτωνα φαντάζει στις μέρες μας πιο επίκαιρος παρά ποτέ. Ο κόσμος που αντιλαμβάνονται οι δεσμώτες, είναι ο κόσμος της «δόξας», η ψεύτικη πραγματικότητα των αισθήσεων, ενώ ο κόσμος έξω από τη σπηλιά είναι ο κόσμος των Ιδεών, ο κόσμος της αληθινής γνώσης που γίνεται αντιληπτός με τη νόηση. Η πορεία λοιπόν από τη σπηλιά προς τον έξω κόσμο, συμβολίζει την παιδευτική διαδικασία που οδηγεί την ψυχή στην κατανόηση των αληθινών μορφών, φτάνοντας τελικά στην ιδέα του Αγαθού. Η αληθινή γνώση και ελευθερία απαιτούν απελευθέρωση από τις ψευδαισθήσεις από τα δεσμά της μάζας και την επαφή με το φως της αλήθειας.
Καταληκτικά, θα μπορούσε να ειπωθεί πως ο σύγχρονος άνθρωπος έχει ο ίδιος οικοδομήσει σε μεγάλο βαθμό τις συνθήκες ανελευθερίας που τον καταπιέζουν, ως αποτέλεσμα της μονοδιάστατης ανάπτυξης του πολιτισμού — με την υπερβολική προσήλωση στην ύλη και την παράλληλη καταβαράθρωση των πνευματικών και ηθικών αξιών και αρχών. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, να αναγνωρίσει τη λανθασμένη πορεία που ακολουθεί, να τιμήσει τους αγώνες και τις θυσίες των προγόνων του για την κατάκτηση του ύψιστου-ιερού αγαθού της ελευθερίας και να αναλογιστεί τη σημασία της για μια ζωή με περιεχόμενο , καθώς αποτελεί την κινητήριο δύναμη για την πρόοδο των κοινωνιών. Τέλος, όπως μας προτρέπει και ο Καζαντζάκης στην Ασκητική «δεν θα πρέπει να ελπίζουμε τίποτε, να φοβόμαστε τίποτε, το μόνο που χρειάζεται είναι να είμαστε ελεύτεροι». Όταν λοιπόν πάψουμε να είμαστε δέσμιοι του φόβου και των παθών μας, τότε γινόμαστε πραγματικοί κύριοι του εαυτού μας. Τότε είμαστε πραγματικά ελεύθεροι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ελευθερία ή Ελευθεριότητα;, welovemarathon.gr, διαθέσιμο εδώ
- Είσαι πραγματικά ελεύθερος;, psychology.gr, διαθέσιμο εδώ
- Μορφές ελευθερίας, scribd.com, διαθέσιμο εδώ
