Της Βερονίκης Κούτσικου,
Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ), αποτελεί μία από τις πιο συχνές νευροαναπτυξιακές διαταραχές της παιδικής ηλικίας και επηρεάζει σημαντικά την πορεία των παιδιών τόσο στο σχολείο, όσο και στην κοινωνία. Τα βασικά της χαρακτηριστικά, δηλαδή η δυσκολία συγκέντρωσης, η παρορμητικότητα και η υπερκινητικότητα, συχνά δημιουργούν εμπόδια στη μάθηση, στην επικοινωνία και στις κοινωνικές σχέσεις. Η εκμάθηση δεξιοτήτων στα παιδιά με ΔΕΠΥ δεν αφορά μόνο την ακαδημαϊκή πρόοδο, αλλά συνδέεται άμεσα με την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και τη μελλοντική τους ένταξη στο κοινωνικό σύνολο. Γι’ αυτό, οι στρατηγικές που εφαρμόζονται στην εκπαίδευση και την καθημερινότητα πρέπει να έχουν έναν διττό στόχο: από τη μία να ενισχύουν τις μαθησιακές ικανότητες και από την άλλη να καλλιεργούν εκείνες τις δεξιότητες που θα επιτρέψουν στα παιδιά να συμμετέχουν ισότιμα και δημιουργικά στην κοινωνία.
Η ΔΕΠΥ δεν περιορίζεται στο σχολικό πλαίσιο, αλλά επηρεάζει τον τρόπο που το παιδί οργανώνει τη ζωή του, τη συμπεριφορά του και τις κοινωνικές του αλληλεπιδράσεις. Για τον λόγο αυτό, είναι κρίσιμη η ενίσχυση δεξιοτήτων σε πολλαπλά επίπεδα: γνωστικό, κοινωνικό, συναισθηματικό και πρακτικό. Οι γνωστικές δεξιότητες περιλαμβάνουν την ικανότητα συγκέντρωσης, τη μνήμη εργασίας και την οργάνωση πληροφοριών. Οι κοινωνικές δεξιότητες σχετίζονται με τη συνεργασία, την επίλυση συγκρούσεων και την αποτελεσματική επικοινωνία με συνομηλίκους και ενήλικες. Οι συναισθηματικές δεξιότητες συνδέονται με την αυτορρύθμιση, την αναγνώριση και τη διαχείριση των συναισθημάτων, ενώ οι δεξιότητες ζωής σχετίζονται με την καθημερινή αυτονομία και την υπευθυνότητα. Όλες αυτές οι δεξιότητες αποτελούν θεμέλιο λίθο για την κοινωνική ένταξη και την ψυχική ευημερία.
Η εφαρμογή στρατηγικών για την εκμάθηση αυτών των δεξιοτήτων απαιτεί προσαρμογή στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε παιδιού. Μία από τις πιο αποτελεσματικές στρατηγικές είναι η δομημένη διδασκαλία, η οποία βασίζεται σε σαφήνεια οδηγιών, οπτικοποίηση πληροφοριών και συνέπεια. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ δυσκολεύονται να επεξεργαστούν σύνθετες πληροφορίες ή μακροσκελείς εντολές, οπότε η διδασκαλία σε μικρά βήματα με απλές οδηγίες τους βοηθά να κατανοούν και να ολοκληρώνουν τις δραστηριότητες με μεγαλύτερη επιτυχία. Η ύπαρξη σταθερών ρουτινών και προγραμμάτων δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας και μειώνει το άγχος.
Μία άλλη στρατηγική που έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική είναι η πολυαισθητηριακή μάθηση. Η εμπλοκή πολλών αισθήσεων ταυτόχρονα αυξάνει τις πιθανότητες κατανόησης και συγκέντρωσης, καθώς δίνει στο παιδί εναλλακτικούς δρόμους για να επεξεργαστεί και να αποθηκεύσει τις πληροφορίες. Η χρήση εικόνων, χρωμάτων και σχημάτων συνδυάζεται με ακουστικά ερεθίσματα, όπως τραγούδια ή ρυθμικά μοτίβα, αλλά και με κιναισθητικές δραστηριότητες, όπως παιχνίδια ρόλων ή πειράματα. Για παράδειγμα, η εκμάθηση νέου λεξιλογίου μπορεί να γίνει με τη χρήση καρτών εικόνων, την επανάληψη λέξεων μέσα από τραγούδι και την ταυτόχρονη δραστηριότητα όπου το παιδί «παίζει» τη λέξη με το σώμα του. Έτσι, η μάθηση γίνεται πιο βιωματική, διασκεδαστική και αποτελεσματική.
Εξίσου σημαντική είναι η ενίσχυση της αυτορρύθμισης, καθώς τα παιδιά με ΔΕΠΥ συχνά δυσκολεύονται να ελέγξουν την παρορμητικότητα και τα συναισθήματά τους. Η χρήση χρονομέτρων ή οπτικών δεικτών μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση του χρόνου, ενώ οι κάρτες συναισθημάτων επιτρέπουν στο παιδί να εκφράζει με πιο εύκολο τρόπο τι νιώθει. Μικρές παύσεις χαλάρωσης με ασκήσεις αναπνοής ή κινητικής αποφόρτισης μειώνουν την ένταση και βοηθούν το παιδί να συγκεντρωθεί ξανά. Παράλληλα, οι τεχνικές αυτο–ομιλίας, όπου το παιδί μαθαίνει να μιλά στον εαυτό του με θετικό και καθοδηγητικό τρόπο, αποτελούν ένα ισχυρό εργαλείο εσωτερικού ελέγχου που μπορεί να το συνοδεύει σε όλη του τη ζωή.
Σημαντικές είναι και οι στρατηγικές που σχετίζονται με τη μνήμη και τη συγκέντρωση. Η χρήση εννοιολογικών χαρτών βοηθά στην οργάνωση των πληροφοριών, ενώ η χρωματική κωδικοποίηση διευκολύνει την ομαδοποίηση και την ανάκληση. Η κατακερματισμένη παρουσίαση της ύλης σε μικρές ενότητες και η πραγματοποίηση δραστηριοτήτων μικρής διάρκειας αποτρέπουν την κόπωση και την απώλεια ενδιαφέροντος. Αυτή η λογική της «μικρής δόσης» διδασκαλίας είναι απολύτως συμβατή με τον τρόπο που λειτουργεί η προσοχή των παιδιών με ΔΕΠΥ.
Η παρακίνηση αποτελεί κρίσιμο στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Στα παιδιά με ΔΕΠΥ λειτουργούν καλύτερα οι άμεσες και συγκεκριμένες ενισχύσεις. Οι συμβολικές αμοιβές, όπως αυτοκόλλητα ή πόντοι, η άμεση θετική ανατροφοδότηση μετά από σωστή συμπεριφορά και η ανάδειξη της προσπάθειας και όχι μόνο του αποτελέσματος, δημιουργούν ένα θετικό κλίμα μάθησης. Η συνεχής επιβράβευση ενισχύει την αυτοεκτίμηση, η οποία συχνά είναι χαμηλή λόγω των πολλαπλών εμπειριών αποτυχίας και κριτικής που βιώνουν αυτά τα παιδιά.
Οι κοινωνικές δεξιότητες αποτελούν έναν ακόμη κρίσιμο άξονα στρατηγικών παρέμβασης. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ χρειάζονται στοχευμένη εκπαίδευση στην αλληλεπίδραση με τους συνομηλίκους τους. Η ομαδοσυνεργατική μάθηση, τα παιχνίδια ρόλων και οι προσομοιώσεις βοηθούν τα παιδιά να μάθουν να συνεργάζονται, να επιλύουν συγκρούσεις και να εφαρμόζουν κατάλληλους κοινωνικούς κανόνες. Αυτή η διάσταση δεν αφορά μόνο την εκπαίδευση αλλά και την κοινωνικοποίηση, καθώς το παιδί αποκτά δεξιότητες που θα του επιτρέψουν να ενταχθεί δημιουργικά στην κοινότητα.
Όλες οι παραπάνω στρατηγικές συνδέονται άρρηκτα με την κοινωνία. Η εκμάθηση δεξιοτήτων στα παιδιά με ΔΕΠΥ δεν είναι μία αμιγώς παιδαγωγική διαδικασία αλλά μια πράξη κοινωνικής σημασίας. Το σχολείο, ως μικρογραφία της κοινωνίας, αποτελεί το πρώτο πλαίσιο όπου το παιδί μαθαίνει να λειτουργεί με κανόνες, να συνεργάζεται και να αλληλεπιδρά με άλλους. Μέσα από τη διαφοροποιημένη διδασκαλία και την ενίσχυση της συμπερίληψης, το σχολείο δίνει την ευκαιρία στα παιδιά με ΔΕΠΥ να αναπτύξουν ίσες ευκαιρίες μάθησης και κοινωνικοποίησης. Η οικογένεια, από την άλλη, παίζει καθοριστικό ρόλο, καθώς μπορεί να ενισχύσει τις στρατηγικές του σχολείου στην καθημερινή ζωή, δημιουργώντας ένα σταθερό και υποστηρικτικό περιβάλλον.
Η κοινότητα και οι κοινωνικές δομές έχουν επίσης καθοριστική συμβολή. Η ύπαρξη κέντρων ψυχικής υγείας, συλλόγων γονέων και προγραμμάτων πρώιμης παρέμβασης δημιουργεί ένα δίκτυο στήριξης που ενισχύει την κοινωνική συμμετοχή των παιδιών με ΔΕΠΥ. Παράλληλα, η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας συμβάλλει στην καταπολέμηση του στιγματισμού. Δυστυχώς, τα παιδιά με ΔΕΠΥ συχνά χαρακτηρίζονται λανθασμένα ως «τεμπέλικα» ή «απείθαρχα». Η ενημέρωση και η κατανόηση μειώνουν αυτόν τον αρνητικό αντίκτυπο και δημιουργούν μια κουλτούρα αποδοχής και ενσυναίσθησης.
Η εκμάθηση δεξιοτήτων σε μικρή ηλικία έχει άμεση επίδραση στη μελλοντική πορεία του παιδιού. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ που έχουν λάβει έγκαιρη και στοχευμένη υποστήριξη είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν αυτονομία, να επιτύχουν στις σπουδές ή στην εργασία τους και να δημιουργήσουν υγιείς κοινωνικές σχέσεις. Η κοινωνία, επομένως, ωφελείται συνολικά όταν επενδύει στην εκπαίδευση και την ενδυνάμωση αυτών των παιδιών. Η δημιουργικότητα, η πρωτοτυπία και η επιμονή που χαρακτηρίζουν πολλά άτομα με ΔΕΠΥ μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμο κεφάλαιο για το κοινωνικό σύνολο, αρκεί να δοθεί η κατάλληλη υποστήριξη στα πρώτα τους βήματα.
Συνοψίζοντας, η εκμάθηση δεξιοτήτων σε παιδιά με ΔΕΠΥ δεν αποτελεί μια απομονωμένη εκπαιδευτική πρακτική αλλά μια διαδικασία που συνδέεται με την κοινωνική ένταξη και την ισότητα ευκαιριών. Οι στρατηγικές διδασκαλίας, η ενίσχυση της αυτορρύθμισης, η πολυαισθητηριακή μάθηση, η θετική ανατροφοδότηση και η εκπαίδευση στις κοινωνικές δεξιότητες λειτουργούν ως γέφυρες που οδηγούν τα παιδιά με ΔΕΠΥ σε έναν δρόμο ενεργής συμμετοχής και αποδοχής. Η κοινωνία, από την πλευρά της, καλείται να αναλάβει την ευθύνη να δημιουργήσει ένα περιβάλλον χωρίς αποκλεισμούς, όπου η διαφορετικότητα δεν θα θεωρείται εμπόδιο αλλά πλούτος. Η επένδυση στην εκπαίδευση και στην ενδυνάμωση αυτών των παιδιών δεν είναι μόνο παιδαγωγική ανάγκη, αλλά κοινωνική επιλογή που διαμορφώνει το μέλλον μιας δίκαιης, συμπεριληπτικής και ισότιμης κοινωνίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- American Psychiatric Association (2013), Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.), Εκδόσεις APA
- Barkley, R. A. (2015), Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment (4th ed.), Εκδόσεις Guilford Press
- DuPaul, G. J., & Stoner, G. (2014), ADHD in the Schools: Assessment and Intervention Strategies (3rd ed.), Εκδόσεις Guilford Press
- Hinshaw, S. P., & Scheffler, R. M. (2014), The ADHD Explosion: Myths, Medication, Money, and Today’s Push for Performance, Εκδόσεις Oxford University Press
- Koutsoklenis, A., & Honkasilta, J. (2017), The social construction of attention deficit hyperactivity disorder in the Greek educational context: Teachers’ and parents’ discourses, Εκδόσεις International Journal of Inclusive Education
- Loe, I. M., & Feldman, H. M. (2007), Academic and educational outcomes of children with ADHD, Εκδόσεις Journal of Pediatric Psychology
- Mikami, A. Y., & Hinshaw, S. P. (2006), Resilient adolescent adjustment among girls: Buffers of childhood peer rejection and attention-deficit/hyperactivity disorder, Εκδόσεις Journal of Abnormal Child Psychology
- Pfiffner, L. J. (2011), All About ADHD: The Complete Practical Guide for Classroom Teachers, Εκδόσεις Scholastic
- Zentall, S. S. (2013), Students with Attention Deficit Hyperactivity Disorder: An Agenda for School Reform, Εκδόσεις Routledge.
